Бидний тухай
Багш ажилтан
Амьдралын эргэлт. Үржил, үхэл хорогдлын насны хуваарь. Леслийн матриц. Транзиент ба асимптотик динамик. Хувийн утга, Перрон-Фробениусын теорем. Леслийн матрицын баруун ба зүүн доминант хувийн вектор. Мэдрэмтгий ба уян хатан байдлын анализ. Популяцийн өсөлт ба олзворлолт. Логистик, тета-логистик, нягтшлаас хамаарах байдалд илрэх хугацааны хоцрогдол. Хамгийн их тогтвортой олзворлолтын хэмжээ. Нийгэм-эдийн засгийн хамаарал ба нийтийн өмчийн эмгэнэлт явдал. Өрсөлдөөн. Лотка-Вольтеррын загвар ба төлөв байдлын (фазын) орон зайн анализ. Түүний өргөтгөл. Махчин-золиосын харилцаа. Лотка-Вольтеррын загвар ба д’Анконагийн асуудлын Вольтеррын шийдэл. Эпидемиологи. Эзэн-микропаразитын динамикийн загвар. Эпидемик, эндемик, өвчний элиминаци. Лотка-Вольтеррын загвар N-зүйлийн загвар. Тогтвортой байдлын талаарх экологийн болон математикийн үзэл санаа. Локаль асимптотик тогтвортой байдлыг шалгах аргууд. Ляпуновын функц. Биологийн олон янз байдал ба тогтвортой байдал. Томоохон экологийн систем дэх тогтмол цэгүүдийн тогтвортой байдал: Гершгорины дискийн асуудал, санамсаргүй матриц, Мей-гийн үр дүн. Идэш тэжээлийн сүлжээ ба хэмжээний спектр. Мөхөл. Байгалийн болон хүний үүдэлтэй мөхлийн эрчим. Тулгуур зүйл ба эмзэг бүлгэмдэл. Орон зайн ач холбогдол. Орон зай, цаг хугацааны динамикийн нийлмэл байдал: амьдралын тоглоом. Тасралтгүй орон зай дахь моментын динамик. Тасралтгүй орон зай дахь стохастик процесс. Метапопуляцийн болон метабүлгэмдлийн динамик. Орчны орон зайн бүтэц, хялбаршуулсан ландшафт болон метапопуляцийн динамик. Шилжилт ба диффузи. Стохастик процесс. Детерминистик загвар: харимхай орчны динамик, реакци-диффузийн тэгшитгэл. Шинж тэмдэг солигдох дарааллын стохастик процесс. Асимметри өрсөлдөөний жишээ. Мастер тэгшитгэлийн детерминистик баримжаалал. Эволюцийн салбарлалтын цэг.
Экологийн процессийг танин мэдэхэд загварчлалыг хэрэглэх онолын мэдлэгийн үндэс олгох, энэ мэдлэг дээрээ үндэслэн экологийн процессийн динамик мөн чанарыг (ямар хүчин зүйл динамикийн төлөв байдлыг тодорхойлоход хамгийн их үүрэгтэй байгааг) танин мэдэх туршилт, судалгаа төлөвлөх, загварын симуляци хийх тухай ойлголт, анхан шатны чадварыг оюутанд олгоно.
Үрийн тархалт: янз бүрийн амьдрах орчинд үр тархах хоёр хэлбэр, салхи ба амьтнаар үр тархах үйл явцын үр ашигт нөлөөлөх хүчин зүйлс, үр тархалтын дараах хүчин зүйлс. Үрийн тайван байдал, үрийн сан: тайван байдлын үндсэн хэлбэрүүд, үрийн сан ихтэй байх боломжит амьдрах орчин, үрийн динамик хамгааллын асуудалд хэрхэн хамаарах. Соёололт: физикийн болон орчны нөлөө, соёололтод нөлөөлдөг том болон бага хэмжээний хүчин зүйлс, үрийн соёололтод орчны нөхцлийн үзүүлэх нөлөөг шалгах туршилт. Амьдралын эргэлтийн стратеги: ургамлын янз бүрийн шинж тэмдгийн эволюцийн урвуу хамаарал, МакАртур-Уильсоны r- and K-шалгарлын загварыг Граймын R-C-S загвартай харьцуулах нь. Өрсөлдөөн: зүйлийн дотор, зүйл хоорондын өрсөлдөөнийг шалгах туршилт, өрсөлдөөн явагдах боломжит механизм, аллелопати, Тильманы нөөцийн харьцааны загвар. Ургамал идэшлэлт: “дэлхий яагаад ногоон бэ?”, ургамлын популяцийн зохицуулгад ургамал идэшлэлтийн үзүүлэх нөлөө, бүлгэмдлийн түвшний нөлөө, ургамал идэшлэлтийн эсрэг тэсвэрлэх, хамгаалах механизм, нөөцийн хүрэлцээ хангамж хамгааллын механизм хэрхэн нөлөөлөх вэ? Тоос хүртээлтийн экологи. Популяцийн өсөлт: загварууд, матриц загварт үндэслэсэн менежментийн стратеги. Метапопуляци: метапопуляцийн онол, эх үүсвэр ба дагавар популяци. Ургамлын бүлгэмдэл: ургамлын бүлгэмдлийн зохион байгуулалтын талаарх “суперорганизмын” ба “индивидуалист” онол, градиент, ординаци, орон зай, цаг хугацааны масштаб экологийн судалгаанд хэрхэн нөлөөлөх вэ, ургамалжилт, уур амьсгалын хамаарал, уур амьсгалын “дундаж”-аар уур амьсгалын өөрчлөлтийн ургамалжилтад үзүүлэх нөлөөг тооцох нь, зүйлийн амьдралын эргэлтийн шинж тэмдэг буюу физиологийн зохилдолгоо. Сукцесс: фацилитаци, ингибици, тэсвэрлэлтийн загвар. Бүлгэмдлийн динамикийг загварчлах нь: Марковын загвар. Зүйл зэрэгцэн орших тухай тэнцвэрт болон тэнцвэрт бус загвар. Бүс нутгийн болон дэлхийн хэв маяг: янз бүрийн бүс нутгийн олон янз байдал, олон янз байдал-тогтвортой байдлын хамаарал. Микориз ба фацилитаци. Экосистемийн экологи ба дэлхийн өөрчлөлт: бодисын эргэлт, зүйлийн халдалт, болон азотын хуримтлал гэх зэрэгт экосистемийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн гүйцэтгэх үүрэг.
“Ургамлын экологи” хичээлээр ургамлын экологийн гол үзэл санаа, ургамалжилт ба амьдрах орчин хоорондын харилцан хамаарал, ургамлын зохилдолгоонууд, сукцессийн процессууд, ургамал ашиглалт ба хамгааллын менежментийн нөлөө, хөнөөлт үзэгдлүүдийн нөлөө, ургамалжилтын судалгааны арга зүй ба анализуудын талаар мэдлэг олгох зорилготой болно. Уг хичээлийг судалснаар бэлчээр, газар тариалан, нөхөн сэргээлт зэрэг салбарт ургамлан нөмрөгийг хэрхэн зүй зохистой ашиглах, хамгаалах зэрэг суурь мэдлэгийг олж авах ач холбогдолтой.
Монголын бэлчээрийн мал аж ахуйн түүх, Монгол малын гарал үүсэл,экологийн онцлог, бэлчээрийн экосистемийн цаг уур, ургамалжилт, хөрс, бусад бэлчээрлэгчдийн экологийн асуудлууд, нүүдлийн экологийн ухагдахуунууд, бэлчээрийн мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнүүд
Уг хичээлээр Монголын уламжлалт бэлчээрийн мал аж ахуй ба бэлчээрийн экосистемийн тухай цогц мэдлэг олгоно. Монгол орны газар нутгийн 85 хувийг бэлчээрийн тал хээрийн экосистем эзэлдэг бөгөөд тус орны ургамалжилт, ургамлын аймаг, амьтны аймаг, микроорганизмын бүлгүүд ба энэ ахуй хооронд шууд хамаарал бий. Бэлчээрийн нүүдлийн мал аж ахуйн ба бэлчээрийн экосистемийн талаар үндсэн ойлголтуудыг өгөх зорилготой болно.
Бодгалийн экологи хичээл нь бодгаль организм ба тэдгээрийн амьдрах орчин хоорондын харилцан хамаарлын зүй тогтлуудыг цаг хугацаа ба орон зайн хэмжээсүүдийн бүхий л түвшинд авч үзэх болно. Хичээлийн нэгдүгээр хэсэгт амьдрах орчны хүчин зүйлүүд ба тэдгээрийн орон зай ба цаг хугацааны өөрчлөлтүүд; хоёрдугаар хэсэгт бодгаль организмын орчны хүчин зүйлүүдэд үзүүлэх физиологи ба зан төрхийн хариу үйлдлүүдийг, гуравдугаар хэсэгт организмын физиологийн процессууд ба зан төрхийн үйлдлүүдийн эволюцийг хичээлийн гуравдугаар хэсэгт судална. Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, зорилго. Экологийн тухай ойлголтын үүсэл, хөгжил. Экологийн ухааны талаарх орчин үеийн ойлголт, үзэл баримтлал. Экологи ба бусад шинжлэх ухааны уялдаа холбоо. Экологийн системүүд. Амьдрах орчин ба экологийн ниш. Амьдрах орчны физик хүчин зүйлс. Минимумын хууль. Оптимумын хууль. Шельфордын толерант чанарын хууль. Хүчин зүйлийн шууд ба дам нөлөө. Амьд биеийн экологийн уян хатан чадвар. Усны физик, химийн шинж чанар, түүний амьд биед үзүүлэх нөлөө. Далай тэнгис ба цэнгэг усан орчны ялгаа. Устөрөгчийн ионы концентрацийн амьд биед үзүүлэх нөлөө. Нүүрстөрөгч ба хүчилтөрөгчийн амьд биеийн энергийн солилцоонд гүйцэтгэх үүрэг. Эрдэс бодисууд, тэдгээрийн хүрэлцээтэй байдлаас амьд биед үзүүлэх нөлөө. Амьдрах орчны физик хүчин зүйлсийн хувьсал. Агаарын температур ба хур тунадасны дэлхийн хэмжээний ерөнхий төлөв байдал. Далайн урсгалуудаар дулаан ба чийг хуваарилагдах. Улирал солигдох зүй тогтол. Сэрүүн бүсийн нуур, цөөрмийн дулааны горим. Газрын гадарга ба газар зүйн байршлаас шалтгаалсан уур амьсгал. Walter-ийн уур амьсгалын график. Организмын ус ба давсны зохицуулга. Хуурай газрын ургамлын усны зохицуулга. Осмос, транспираци. Говь, цөлийн организмын усны зохицуулга. Хөрсний шинж чанараас хамаарсан ус ба шим тэжээлийн бодисын хүрэлцээт байдал. Гиперосмотик ба гипо-осмотик организмууд. Организмын биеэс илүүдэл бодисыг гадагшлуулах механизм. Организмын дулааны зохицуулга. Хомеостаз. Хомеотерм ба пойкилотерм организм. Хагас хомеостаз. Хомеостазийн өртөг. Организмд гэрлийн үзүүлэх нөлөө. Гэрлийн энергийн шинж чанар. Гэрлийн хүч, гэрлийн тоо хэмжээ. Гэрэлд амьд биеийн дасан зохицох нь. Амьдрах орчны хувьсалд организмын дасан зохицох. Proximate ба ultimate хүчин зүйлс. Зохилдолгоо, генотип ба фенотип. Фенотипийн уян хатан байдал. Үйл ажиллагааны орон зай (activity space). Микро амьдрах орчин. Аклиматизаци. Хөгжлийн хариу үйлдэл (developmental response). Нүүдэл. Шим тэжээлийн бодисыг нөөцлөх. Ичих (мөн зуны диапауз). Организмын идээшлэх хамгийн тохиромжтой орон зай (central foraging theory). Орчны нөөцийн хуваарилалт ба организмын амьдралын эргэлтийн стратеги. Организмын бие гүйцэх (хамгийн анх үржилд орох нас), амьдралынхаа туршид хэдэн удаа үржилд орох, нэг удаагийн үржлээр хэдэн үр төл гаргах, хэд наслах зэрэг нь орчны нөөцийн хуваарилалтаас хамаарах. Организмын хөгшрөлт.
Энэ хичээлээр экологийн шинжлэх ухааны сонгодог салбаруудын нэг болох бодгалийн экологийн онолын суурь ойлголт, уг салбарын судалгааны ерөнхий аргазүй, тэдгээрийн практик хэрэглээний талаар мэдлэг, тодорхой хэмжээний хэрэглээг лекц, семинарын хичээлээр эзэмшүүлнэ
Биологийн шинжлэх ухааны мөн чанар, шинжлэх ухааны арга зүй, шинжлэх ухаан нийгмийн үйл ажиллагаа болох, шинжлэх ухаан ба идеалоги, эртний ба дундад зууны үе дэх байгалийн шинжлэлийн үзлүүд (Эртний Грек ба Ром, Плато ба Аристотель гэх мэт), Дундад зууны сэргэн мандалт ба хувьсгал, Дэлхийн гарал үүслийн үзэл баримтлалууд (Нептунизм ба Плутонизм), 17 ба 18-р зууны соён гэгээрүүлэгчид (Карл Линней, Жан Батист Ламарк ) ба тэдгээрийн үзэл баримтлал, 19-р зууны үеийн дэвшилтэт хөгжлүүд ба тэдгээрийг байгалийг үзэх хүний нийгмийн үзэл санааг өөрчлөхөд оруулсан хувь нэмэр, эволюцийн онол үүсэн бүрэлдсэн нь, 20-р зууны техникийн хөгжил дэвшлийн бусад шинжлэх ухаануудад үзүүлсэн нөлөө, эволюцийн онолын синтез, орчин үеийн экологи ба хүрээлэн буй орчны доройтол ба хамгааллын асуудлууд, шинжлэх ухааны ёс зүй, шинжлэх ухааны гоо зүй, шинжлэх ухааны судалгааны арга зүйн философи хандлага. Эрдэм шинжилгээний бичлэгийн төрөл,бүтэц; судалгааны материалийг олох, үнэлэх, нягтлан судлах; агуулгыг алдагдуулалгүй өөрийн үгээр найруулж бичих, товчилж тэмдэглэх, шууд эшлэх зэрэг тэмдэглэл хийх арга; эрдэм шинжилгээний эссэ (реферат) бичлэгийн стратеги, хэв загвар; судалгааны асуулт (сэдэв) тодорхойлох, бичвэрийн үндсэн санааг тодорхойлж оновчтой илэрхийлэх (тезис боловсруулах), эхний ноорог бичих, үндсэн аргументыг тайлбарлаж, түүнийг жишээ баримт, өөрийн санаагаар дэмжих, параграфуудыг холбох, бичвэрийг баримтжуулах; эхийг засаж сайжруулах, хянах зэрэг бичлэгийн үе шат; бүтээлийн хулгай зэрэг шинжлэх ухааны ёс зүйн зарим асуудал;судалгааны үр дүнг илтгэж танилцуулах; албан бичгийн, товч, дэлгэрэнгүй, харьцуулсан тодорхойлолт бичих, аргазүй, процессыг тайлбарлан бичих, өгөдлийг танилцуулах, үр дүн, шийдэлийн талаар бичих зэрэг англи хэлээр эрдэм шинжилгээний бичвэр бичихэд анхаарах ерөнхий болон тусгай дүрэм үг хэллэгийг авч үзнэ.
Энэ хичээлийн философийн хэсэг нь үндсэн гурван зорилготой. Нэгдүгээрт, суралцагч нь биологийн шинжлэх ухааны түүх болон түүнийг шинжлэх ухааны бусад салбарын хөгжил дэвшилтэйгээр холбоотойгоор хэрхэн өөрчлөгдөж ирсэн болохыг судална. Хоёрдугаарт, биологийн шинжлэх ухаан дахь философийн үзэл санаанууд, тэдгээрийн хөгжлийн үе шатуудыг судална. Гуравдугаарт, биологийн шинжлэх ухааны мэдлэгийг хүний нийгмийн үзэл баримтлалтай хэрхэн хамааруулах, судлаачид өөрсдийн ололт, нээлтээ тайлбарлахад нийгмийн зүгээс хэрхэн нөлөөлдөг зэргийг судлан ойлгох болно. Докторант судалгааны сэдвийн хүрээнд мэдээлэл цуглуулах, үнэлэх, мэдээлэлд задлан шинжилгээ хийж зөв эшлэх, шинэ санаа аргумент дэвшүүлж түүнийгээ оновчтой илэрхийлж бичих, илтгэх чадвар эзэмшүүлэх зорилготой.
Энэ хичээлээр суралцагчид экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, эволюци ба экологи, амьдралын эргэлтийн шинж тэмдэг, организмын орон зайн байршлын дүн шинжилгээний арга, орон зайн байршлыг хязгаарлагч хүчин зүйлс, популяцийн үндсэн параметрүүд, популяцийн демографи бүтэц, популяцийн динамикийн цаг хугацаа, орон зайн загвар, зүйл хоорондын харилцааны загвар, популяцийн зохицуулга, популяцийн экологийн хавсарга асуудлууд, бүлгэмдлийн бүтэц, тэнцвэрт ба тэнцвэрт бус бүлгэмдэл, бүлгэмдэл бүрэлдэн тогтох тухай дүрэм (assembly rule), экосистем дэх бодис ба энергийн шилжилт, глобаль экологийн тухай мэдлэгийг гүнзгийрүүлсэн түвшинд үзэж судална.
Экологи нь организмын тархац, элбэгшлийг нөхцөлдүүлэгч зүй тогтлыг судалдаг. Амьдралын үзэгдийн үндсэн бөгөөд нийтлэг зүй тогтлыг судалдаг биологийн ухааны хувьд экологи нь организмаас дээших бүтэц зохион байгуулалтын нийтлэг зарчмуудыг судалдаг цорын ганц салбар болохоос гадна хүний нийгэм, байгалийн хамаарлын олон асуудлыг шийдвэрлэх шинжлэх ухааны үндэс болдог. Энэ хичээлээр экологийн онолын болон хэрэглээний салбаруудын талаар гүнзгийрүүлсэн мэдлэг олгож, экологийн үндсэн салбаруудын гол асуудлуудыг анхдагч бүтээлээс нь үзэж судалснаар суралцагсад экологийн процессын мөн чанарын талаар ул суурьтай мэдлэгтэй болж, судалгааны үр дүнд шүүмжлэлтэй хандах дадал, бүтээлч сэтгэлгээ, чадварыг эзэмшихаас гадна өөрийн мэргэжлийн төдийгүй хувийн үйл ажиллагаандаа экологич чиг баримжаагаар хандах дадлыг хэвшүүлэхэд хувь нэмэр оруулах зорилготой.
