Бидний тухай
Багш ажилтан
Экосистемийн экологийн судлах зүйл, түүх. Экосистемийн бүтэц. Экосистемийн процессуудыг хянагч хүчин зүйлүүд. Хүний үйл ажиллагаанаас үүссэн дэлхийн экосистемүүдийн өөрчлөлт. Дэлхийн уур амьсгалын систем Дэлхийн энергийн баланс. Атмосфер болон далайн системүүдийн бүтэц ба эргэлтүүд, тэдгээрийн уур амьсгалд гүйцэтгэх үүрэг. Хуурай газар болон ургамлан нөмрөгийн уур амьсгалд үзүүлэх нөлөө. Гадаргын энергийн баланс. Экосистем рүү ус орох ба гарах механизмууд. Экосистем доторх усны шилжилт. Эвопораци, транспираци. Фотосинтез ба түүний хэлбэрүүд. Фотосинтезийн процессийг тодорхойлогч хүчин зүйлүүд. Фотосинтезийн экосистемд гүйцэтгэх үүрэг. Экосистемийн нийт ба цэвэр анхдагч бүтээмж. Нийт ба цэвэр анхдагч бүтээмжийг тодорхойлогч хүчин зүйлүүд. Экосистемийн нүүрстөрөгчийн хуваарилалт. Экосистем дэхь N, P, S-ийн эргэлтүүд. Цаг хугацаа, орон зайн динамик. Сукцесс. Алтернатив тогтвортой төлөв байдал. Зүйлүүд экосистемийн үйл ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлөх. Экосистемийн үйлчилгээ, экосистемийн инженерүүд. Экосистемийн концепцийг менежментэд хэрэглэх. Экосистемийн нөхөн сэргэх чадвар ба тогтвортой байдал. Ойн экосистемийн менежмент. Загасны аж ахуйн менежмент. Экосистемийн нөхөн сэргээлт. Ховор зүйлүүдийн менежмент. Экосистемийн бүтээгдэхүүн ба үйлчилгээг үнэлэх.
Энэ хичээл нь оюутанд экосистемийн экологийн шинжлэх ухааны үндсэн ойлголт, мэдлэгийг олгоно. Хичээлийн үндсэн зорилго болоод ач холбогдол нь оюутанд ус, энергийн ба бодисын эргэлт, тэдгээрийн гарал үүсэл болоод бичил биетэй, ургамал амьтнаар дамжих эргэлтийн талаарх мэдлэгийг олгож буйд оршино. Экосистемтийн үндсэн зарчимууд, дэлхийн уур амьсгалын систем, ус болоод энергийн тэнцвэртэй байдлын тухай мэдлэг нь улам бүр тулгамдсан асуудал болж буй дэлхийн дулаарал, цаг уурын гамшигт үзэгдэл болоод тэнд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн тухай тодорхой системтэй ойлголтыг оюутанд олгоно.
Одоо цагт тулгараад буй хүний нийгмээс хүрээлэн буй орчинд учруулж буй асуудлууд ба тэдгээрийн шийдлүүдийн тухай тодорхой жишээнүүд дээр экологийн орчин үеийн концепциудын хүрээнд үзэх болно. Уур амьсгал, түүний өөрчлөлтөөс экосистемд үзүүлэх нөлөө, биологийн олон янз байдал, хотжилтийн үр дагаврын тухай түлхүү үзэх болно.
Энэ хичээлээр экологийн үндсэн ойлголтыг хүний нийгэмд хэрхэн хэрэглэх тухай анхан шатны ойлголт өгнө.
Хичээлийн удиртгал. Эволюцийн биологийн удиртгал. Эволюци сэтгэлгээний хөгжил. Молекул генетик ба Менделийн генетик. Эволюцийн нотолгоо. Байгалийн шалгарал, түүний хэлбэрүүд. Шалгарал ба вариаци. Харди-Вайнбергийн зарчим. Уг зарчим хэрэгжихгүй байх тохиолдлууд. Байгалийн шалгарлын генетик онолын удиртгал. Мутаци. Мутаци-шалгарлын тэнцвэр. Популяцийн генетикийн стохастик онол. Популяциас вариаци алдагдах нөхцөлт, нөхцөлт бус хугацаа. Райт-Фишерийн загвар. Хүйсийн бүтэцтэй, газарзүйн бүтэцтэй, популяцийн хэмжээ хувьсамтгай үеийн Райт-Фишерийн загвар. Молекул популяцийн генетик. Хоёр локусын онол. Холбооны тэнцвэрт бус байдлын коэффициент. Тоон шинж тэмдгийн эволюци. Мутацийн эрчим. Зохилдолгооны ландшафт ба шалгарлын сигнатур. Зүйлийн үзэл баримтлал. Тусгаарлагч механизмууд. Зүйлийн үүсэл. Филогенетик анализын удиртгал ба кладистик. Зай/ялгааны арга, максимум парсимоний арга (maximum parsimony), максимум магадлалын (maximum likelihood) арга. Макроэволюци. Дэлхий дээрх амьдралын түүх. Эволюцийн геномик. Эволюцийн хөгжлийн биологи. Тасалданги тэнцвэр (punctuated equilibrium) ба филетик градуализм. Зан төрхийн эволюци. Бэлгийн шалгарал. Амьдралын эргэлтийн шинж тэмдгийн эволюци. Бэлгийн үржлийн эволюци. Коэволюци. Мөхөл ба зохилдолгооны радиаци. Хүний эволюци. Эволюцийн анализын хэрэглээ.
Эволюци бол биологийн шинжлэх ухааны бүх салбарыг нэгтгэгч мэдлэгийн салбар мөн. Украйн-Америкийн нэрт биологич Феодозиус Добжанскийн хэлснээр “эволюцийн гэрэл гэгээнд л харахгүй бол биологийн юу ч утга учиргүй” юм. Эволюцийн биологи амьдралын түүхийг, организмын олон янз байдал, тэдний туйлын учир шалтгааныг илрүүлэх зорилготой. Эволюцийн биологи бусад биологийн салбаруудад төдийгүй анагаах ухаан, хөдөө аж ахуй, компьютерийн ухааны салбарууд болон хүн төрөлхтөн өөрийгөө танин мэдэх зэрэг нийгмийн асуудалд ч чухал хувь нэмэр оруулдаг.Иймд уг хичээлээр биологийн олон салбарт хуримтлуулсан мэдлэг, зүй тогтлыг эволюцийн учир шалтгаанаар тайлбарлах, эволюцийн үндсэн асуудлуудыг биологийн мэдээ баримтаар шалгах, баталгаажуулах асуудлыг гүнзгийрүүлсэн түвшинд судалж, эволюцийн үндсэн салбаруудын шийдэгдээгүй чухал асуудлуудын талаар гарсан хамгийн сүүлийн үеийн ололт амжилтыг анхдагч бүтээлээс нь судалснаар суралцагсдад эволюцийн сэтгэлгээний хэв маяг бүрдүүлэх, ингэснээр биологийн үзэгдлийн туйлын мөн чанарын эрэл хайгуулыг бүтээлчээр хийх, судалгааны үр дүнд шүүмжлэлтэй хандах дадал, чадварыг эзэмшүүлэх зорилготой.
Удиртгал, цэнгэг усны экосистем гэж юу вэ? Цэнгэг усны экосистемд хүний үйл ажиллагааны нөлөө. Усны эргэлт. Усны ай сав, гол горхийн урсац болон бусад физик төлөв байдал, тэдгээрийг хэмжих нь, геоморфологи. Гол горхийн усны хими ба усны чанар. Гол горхийн биологийн бүлгэмдэл, усны чанарын биологийн индикаторууд. Нуурын үүсэл ба нуурын морфометри. Нуурын гэрлийн болон бусад физик шинж чанар. Нуурын усны хими, түүнийг үнэлэх арга. Нуурын усны биологийн бүлгэмдэл: планктон, нейстон, ёроолын организм. Усны экосистем дэх зүйлийн харилцан үйлчлэл, идэш тэжээлийн харилцан хамаарал, тэжээлийн холбооны динамик. Цэнгэг усны экосистемийн процесс: Анхдагч, хоёрдогч бүтээмж, органик бодисын задрал, хуримтлал. Цэнгэг усны экосистем дэх бодисын ба энергийн эргэлт. Усан орчны зүй зохистой менежмент. Голын экосистем дахь онолын ололтууд, тухайлбал голын континуум байдлын зарчим, шим тэжээлийн спираль байдал.
Цэнгэг усны экологи нь урсгал (гол, горхи) болон тогтоол (нуур, цөөрөм ) усан сан, ус намгархаг газарт явагдах физик, хими, биологийн процессын тухай судалдаг хавсрага экологийн салбар юм. Энэ хичээлээр оюутан цэнгэг усны экосистемийн физик, химийн хүчин зүйлс, тэдгээрт усны организмын зохилдох байдлын тухай ойлголтыг эзэмшинэ. Түүнчлэн усны организмын бүлгэмдэл, тэдгээрийн харилцан үйлчлэл, цэнгэг усны экосистемийн процесс, шим тэжээлийн бодисын эргэлтийн талаар мэдлэг олж авна. Мөн экологийн үндсэн зарчим, ойлголтуудыг усан орчны экосистемийн хувьд хэрэглэх, усны экосистемд хүний үйл ажиллагааны зүгээс үзүүлдэг нөлөөг ойлгох чадвартай болно. Усан орчноос дээж авах, түүндээ анализ хийх, гарсан үр дүнг ашиглан усны экосистемийн чанарын тухай дүгнэлт хийх чадвартай болно.
Амьтны хөгжил, эрхтний системүүд, түүний бүтэц зохион байгуулалт, үүрэг, үйл ажиллагаа, гомеостаз ба гормонууд, дотоод шүүрлийн систем, мэдрэлийн систем, булчин, хоол боловсруулах, амьсгалын систем, цусны эргэлтийн систем, дархлааны систем, үржил хөгжил, эволюци, филогенез ба ангилал зүй, амьдралын үүсэл, прокариот ба эукариотууд, сээр нуруугүйтэн болон сээр нуруутан амьтдын гарал үүсэл, эволюцийн олон талт байдал, популяцийн генетик, зан төрхийн экологи, популяцийн экологи, экосистем, байгаль хамгаалал, нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагааны талаар үзэж судлах болно.
Организмын эволюци, популяцийн генетик, филогени ба систематикийн тухай ойлголт, амьдралын үүслийн тухай таамаглал, прокариот ба эукариот организм, зан төрхийн экологи, популяцийн экологи, бүлгэмдлийн экологи, экосистем ба биосфер, байгаль хамгаалал, нөхөн сэргээлтийн экологийн үндэс, амьтны эрхтний системүүд, тэдгээрийн бүтэц зохион байгуулалт, үүрэг, үйл ажиллагаа, гомеостаз ба гормонууд, дотоод шүүрлийн систем, мэдрэлийн систем, булчин, хоол боловсруулах, амьсгалын систем, цусны эргэлтийн систем, дархлааны систем, үржил хөгжил, эволюци, филогенез ба ангилал зүйн тухай суурь ойлголтыг суралцагчдад олгоно. Амьд байгаль, ялангуяа амьтны ертөнцийн олон янз байдал, түүний мөн чанар, амьтан болон хүний биеийн эрхтэн системийн бүтэц, үйл ажиллагаа, амьд ертөнц дэх эволюцийн нийтлэг процесс, экологийн хамаарлын талаар шинжлэх ухааны мэдлэгийг суралцагсдад олгож, тэдний амьд ертөнцийг танин мэдэх, ойлгох, хамгаалах, нөхөн сэргээх болон тогтвортой хөгжлийн үзэл санааны тухай ойлголт эзэмшүүлнэ. Мөн энэ хичээл нь биологийн хөтөлбөрт суралцах оюутнуудад мэргэжлийн болон мэргэшүүлэх хичээлийг үзэх үндсэн суурь болно.
Уг хичээлээр удиртгал, биологийн олон янз байдлын үзэл санаа, тодорхойлолт, генетик олон янз байдал, гарал үүсэл, хэмжүүрүүд, микробиомын олон янз байдал, зүйлийн олон янз байдлын дэлхийн хэв маяг, түүний шалтгаан, бүлгэмдэл дэх зүйлийн баялаг, зүйлийн элбэг ба ховор байдал, зүйлийн олон янз байдлын индекс, бүлгэмдлийн зүйлийн олон янз байдлын харьцуулсан судалгаа, зүйлийн олон янз байдлын орон зай, цаг хугацааны динамик, бүлгэмдлийн бүтцийг судлах ординацийн хандлага, бүлгэмдэл дэх зүйлийн олон янз байдлын шалтгаан ба үр дагавар, экосистемийн олон янз байдал ба экосистемийн үйлчилгээ, хүний нийгмийн учир холбогдол, биологийн олон янз байдлын хамгаалал, түүний ач холбогдол зэргийг олон улсын сурах бичиг, эрдэм шинжилгээний анхдагч бүтээл, статистикийн програм ашиглан үзэж судална.
Дэлхий нийтэд биологийн олон янз байдлын хомсдлын түвшин “амьдралын түүхэн дэх зургаа дахь удаагийн мөхөл” гэж нэрлэгдэхүйц хэмжээнд хүрсэн нь хүний сайн сайхан амьдралд олон талын үр уршигтай, судлаачдын төдийгүй олон нийтийн анхаарлыг татсан асуудлуудын нэг болоод байгаа билээ. Нөгөө талаар биологийн шинжлэх ухааны бусад салбараас хамгийн их ялгагдах зүйл бол судалгааны объект бүрийн дахин давтагдашгүй байдлаар илрэх вариаци бөгөөд энэ нь биологийн олон янз байдлын нэг илрэл болох тул түүний гарал үүсэл, оршин тогтнох механизм, түүнийг тоон үзүүлэлтээр үнэлэх арга ажиллагаанд суралцах нь биологийн салбарт суралцагсдад хамгийн өндөр ач холбогдолтой мэдлэг, чадвар юм. Иймд “Биологийн олон янз байдлын анализ” хичээлээр суралцагсдад биологийн олон янз байдлын үндсэн гурван түвшин болох генетик, зүйлийн, экосистемийн олон янз байдлын гарал үүсэл, хадгалагдах механизм, шалтгаан-үр дагаврын талаар организмын бүлгээс үл хамаарсан ерөнхий, нийтлэг онолын мэдлэг олгож, биологийн олон янз байдлыг түвшин бүрт үнэлэх тусгай аргуудыг эзэмшүүлж, уг салбарт гарч буй сүүлийн үеийн арга, хандлагуудын талаар мэдлэг, мэдээлэл өгөх зорилготой.
Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөц баялгийн тухай үндсэн ойлголт. Нөхөн сэргэдэг ба нөхөн сэргэдэггүй нөөц баялаг. Байгаль хамгаалал ба тогтвортой хөгжил. Экологийн аюулгүй байдал. Экологийн эрсдэл ба сүйрэл. Байгаль хамгааллын талаарх Монголын төрийн бодлогын уламжлал, залгамж чанар, шинэчлэл. Байгаль, хүрээлэн байгаа орчныг хамгаалах салбар дахь олон улсын хамтын ажиллагаа. Амьдрах орчны хамгаалал. Газар, хөрсийг зохистой ашиглах ба хамгаалах нь. Цөлжилтийн тухай үндсэн ойлголт. Цөлжилтөнд хүргэх хүчин зүйлс. Цөлжилтөөс урьдчилан сэргийлж түүнтэй тэмцэх гол арга замууд. Газрын хэвлийн тухай ойлголт. Газрын хэвлий, ашигт малтмалыг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах ажлын менежментийн болон хууль эрх зүйн үндсэн асуудлууд. Усны нөөц баялгийг зүй зохистой ашиглаж, хамгаалах асуудал. Усны бохирдол. Усны чанарын зэрэг. Ус бохирдуулах үндсэн эх үүсвэрүүд. Усны нөөцийг зүй зохистой ашиглах, бохирдлоос хамгаалах үндсэн асуудлууд. Агаар мандлыг зүй зохистой ашиглаж хамгаалах асуудал. Агаарыг бохирдлоос хамгаалах арга замууд. Агаарын бохирдлыг багасгахад ногоон ургамлын ач холбогдол. Биологийн төрөл зүйлийн хамгаалал. Популяцийг дэмжих замаар зүйлийг хамгаалах нь. Популяцийн ашигтай хэмжээ, амьдрах чадвартай хамгийн бага популяци. Жижиг популяцид тохиолддог бэрхшээл, цус ойртох ба дасан зохицох чадвар алдагдах нь. Популяцийн мониторинг, илтгэгч ба шүхэр зүйлүүд, популяцийн үнэлгээ, тооллого. Популяцийн демографийн төлөв байдлыг хамгааллын үйл ажиллагаанд ашиглах нь. Ургамал, амьтны нөөц баялгийг зүй зохистой ашиглаж, хамгаалах нь. Амьтан нутагшуулах арга, шинээр болон сэргээн нутагшуулах, амьтдын тоо толгойг дэмших нь. Биотехникийн арга хэмжээнүүдийн төрөл, хэлбэр, тэдгээрийг зохион байгуулахад анхаарах асуудлууд. Хог хаягдлын менежмент. Хог хаягдал гэж юу болох, түүний ангилал. Хог хаягдлыг байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүйгээр боловсруулах, зайлуулах арга технологи. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ, түүний хэлбэрүүд. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий ба нарийвчилсан үнэлгээ. Байгаль орчны хяналт, шинжилгээний хөтөлбөр.
Манай дэлхийн биосферийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн төлөв байдал, түүнд нөлөөлөгч гол хүчин зүйлсийн үйлчилгээний шинж чанар, үр дагавар, байгалийн нөхцөл, нөөц баялгийг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах практик арга хэмжээний үндсэн төрлүүд, үр дүнгийн талаар цогц мэдлэг олгож, зохих далгага, чадвар эзэмшүүлнэ.
Байгаль хамгааллын тулгамдсан асуудлууд: уур амьсгалын өөрчлөлт, дэд бүтцийн зохион байгуулалт, аюулгүй амьдрах орчин, төрөл зүйлийн хомсдол, хомсдолын шалтгаан, харь зүйл, байгаль орчны аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжил, биологийн олон янз байдлын хамгаалал ба экосистемийн үйлчилгээ
Суралцагсдад биологийн олон янз байдал болон хүрээлэн буй орчинд тулгарч байгаа гол асуудлууд тухайлбал: уур амьсгалын өөрчлөлт, биологийн олон янз байдлын алдагдал, хуурай газар болон далайн амьдрах орчны доройтол, харь зүйл, нийгмийн тогтвортой байдалд байгаль орчны үзүүлэх нөлөөний талаар мэдлэг, дадлага, чадвар эзэмшүүлнэ.
