Бидний тухай
Багш ажилтан
Анх 1889 онд Н.М.Ядринцевийн удирдсан Оросын газарзүйн нийгэмлэгийн Дорнод Сибирийн салбарын шинжилгээний анги Монголд ирж ажиллахдаа Орхоны хөндийгөөс Көлтигин, Билгэ хааны гэрэлт хөшөө бүхий цогцолбор дурсгалыг олж илрүүлэн дэлхий дахинд мэдээлсэн байна. 1893 онд Копенхагений их сургуулийн профессор В.Томсен “нууц, тайлагдашгүй” хэмээгдэх руни бичгийг тайлан унших түлхүүр цагаан толгойг олж тогтоосноор уул бичээсийн судалгаа эхэлсэн хэмээн үзэж болно. Энэ үеэс өнөө хүртэлх зуун гуч гаруй жилийн дотор хийгдсэн гадаад дотоодын эрдэмтдийн судалгааны бүтээл, гаргаж тавьсан онол саналуудыг болон монгол нутаг дахь сурвалжуудыг тодорхой системтэйгээр үзэж таниулан дурсгал тус бүрийн хэлний онцлогийг тухайлан авч үзнэ.
Эртний түрэг буюу руни бичгээрхи дурсгал, гэрэлт хөшөө, хад чулууны бичээс зэргийг үзэж судлах бөгөөд үүнд тулгуурлан тэдгээрийн ангилал, бичлэгийн онцлог, он цагийн хамаарал, агуулга хийгээд хэлний онцлогийн талаар ерөнхий мэдлэгийг эзэмшүүлэхэд чиглэгдэнэ. Энэхүү хичээлийн гол ач холбогдол нь Монгол улсын иргэний хувьд, нүүдэлчдийн анхны авианы бичиг хэмээн тооцогдох эртний түрэгийн хэлээр, руни бичгээр бичигдсэн өөрийн улсын нутаг дэвсгэр дэх түүхэн дурсгалын талаар тодорхой мэдлэгтэй болох явдал болно.
Турк орон судлалын хичээлүүдийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болох туркийн уран зохиолын хичээл нь тухайн ард түмний соёл, зан заншил, сэтгэлгээний онцлогийг зохиол бүтээлээр нь дамжуулж ойлгоход чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Анхны бичгийн дурсгал болох Күлтигин, Билгэ хааны гэрэлт хөшөө, мэргэн сайд Туньюкукийн гэрэлт хөшөөний бичээст тохиолдох, ардын аман уламжлал, яруу найргийн олон хэв маяг, найруулга зэрэг онцлогтой танилцана. Улмаар исламын шашны дэлгэрэлтийн үеийн, орчин үеийн зохиолчдын зохиол бүтээлтэй танилцаж түүхэн уламжлал, шинэчлэлийг түрэгийн уран зохиолын түүхэн үечлэлээр, ангилан үзэж судална. Тухайлбал, Туркийн уран зохиолын түүхэн ба орчин үеийн гол бүтээлүүдтэй танилцаж, тэдгээрийн тухай онол, уран зохиолын бичлэгийн хэв маяг, ур хийц, мөн түүнчлэн зохиол бүтээлээр нь дамжуулан тухайн ард түмний соёл, зан заншил, сэтгэлгээний онцлогийг судлах чадвартай болно.
Турк хэлний цогц хичээлээр бүтээсэн мэдлэгтээ тулгуурлан өөрийн үзэл бодол, тодорхой сэдвийн дагуу бичих, найруулах чадвар, түрэгийн уран зохиолыг түүхэн үечлэлээр нь судалж, тухайн үеийн төлөөлөгчдийн алдарт бүтээлтэй танилцах, мөн тэдгээр бүтээлд задлан шинжилгээ хийх, эх зохиолтой ажиллах зэрэг мэдлэг чадварыг бүтээх нь уг хичээлийн зорилго болно.
Бичгийн орчуулга хийгээд хэлмэрчлэхүйн ялгаа, хэлмэрчлэхүйн үндэс, зэрэгцээ ба цуваа хэлмэрчлэхүй зэрэг хэлмэрчлэхүйн үндсэн ойлголтыг үзэж судалж нийгэм-улс төр, урлаг, уран зохиол, өдөр тутмын амьдрал, ажил мэргэжил, боловсрол, шинжлэх ухаан-танин мэдэхүй зэрэг сэдэв агуулгаар хэлмэрчлэх чадвар дадал эзэмшинэ. Түүнчлэн хэлмэрчлэх бэлтгэл хангах аргазүй, тухайлбал сэтгэлзүй, бие бялдарын бэлтгэл хангах болон хэлмэрчлэхүйд ашигладаг тоног төхөөрөмж, түүнтэй ажиллах аргазүйд суралцана.
Турк хэлээрх бичвэр, сонсох эхийг хоёр хэлнээ цуваа болон зэрэгцээ орчуулгаар хэлмэрчлэх ахисан төвшиний чадварыг эзэмшүүлэхэд уг хичээлийн үндсэн зорилго оршино. Хэл яриагаар дамжуулан туркийн нийгэм, улс төр, соёл, ёс суртахуун, зан заншил, түүх, урлаг уран сайхантай холбоотой шинэ мэдлэгийг эзэмшүүлэх ач холбогдолтой.
Турк хэлний бусдаар үйлдүүлэх хэв, бусдын эрхэнд үйлдэгдэх хэв, үйлдэлцэх хэв, хэвийн дагаварууд угсарч орох хэлний зүй тогтолууд, хүсэх төлөв хийгээд болзох төлөв, “шаардагдах” төлөвийн олон төрөл, үйлийн эзэн буюу өгүүлэгдэхүүн гишүүнийг “тодосгох, хамтрах, онцлох” байдлаар илэрхийлэх үг хэллэгүүдийн хэрэглээ зэргийг үзнэ. Турк хэлний үйл үгийг хувилгах нөхцөлийг ерөнхийд нь төгсгөх ба холбох нөхцөл хэмээн үндсэн 2 бүлэг болгон үзэж байна. Төгсгөх нөхцөл болох цагийн нөхцөл(Zaman ekleri), үйл үгийн төлөв(Kipleri)-үүд, холбох нөхцөл болох дайвар-үйл үгийн нөхцөл(Zarf-fiil ekleri), тэмдэг-үйл үгийн нөхцөл(Sıfat-fiil ekleri)-үүд болон хэвийн нөхцөл(Çatılar)-үүдийг тусгайлан үзэх болно. Нийгэм-улс төр, түүх-соёл, урлаг-уран сайхан, шинжлэх ухаан зэрэг харилцааны гол гол орчинд хурдан биш удаан тогтуун ярианд ойлголцож түүнд хэрэглэгдэх үгийн баялагтай болох, харилцаанд ашиглаж сурах, өөрийн сонирхлын дагуу өөрийн үзэл бодол, өөрийн дадлага, туршилтын ажлын тухай тэмдэглэл бичих, ямар нэгэн зарлал, мэдэгдэлд бичгээр хариу өгөх, нэмэлт мэдээлэл хүсэх, захидалдаа өөрийн мэдрэмж, жаргал, зовлонгоо илэрхийлэх, өөрийн намтар зэргийг бичихэд хэрэглэх хэлзүйн дүрмийг үзэж судална.
Орчин цагийн турк хэл нь эдүгээ 80 гаруй сая хүн хэлэлцдэг дэлхийн томоохон хэлүүдийн нэг юм. Харин монгол түрэг хэл нь нэг язгуурын хэл учраас монгол оюутнуудад суралцахад, мөн энэхүү хоёр хэлийг харьцуулан судлахад ихээхэн дөхөмтэй байдаг. Тиймээс тус судлагдахууны зорилго нь хэлний төвшнийг зөв тодорхойлон, европын хэл сургалтын технологийн алхамуудыг ашиглан түрк хэлний хэлзүйн бүтцийг хэрэглээнийх нь орчинд эзэмшүүлэхэд оршино.
Унших бичих дадал 3 хичээлийн агуулгад орчин цагийн турк хэлний нийлмэл цагийн нөхцлүүд болон туслах үгсийн хэрэглээг эх, зохион бичлэг бичих болон тодорхой нэгэн сэдвээрх эхийг уншиж ойлгох, эх хэлнээ орчуулахад ашиглах чадварыг эзэмшүүлэх зорилго бүхий эх, дасгал ажлууд багтана. Тухайлбал: Аялалын тэмдэглэл хөтлөх, домог үлгэр, баяр ёслол, ардын урлагийн талаар тайлбар хийх, сэтгэл ханамжийн захиа, амьдралын хэв маяг, ирээдүйн төлөвлөгөө зэрэг сэдвийн дагуу бичвэр уншиж бичих. Түгээмэл сэдвээр хувийн туршлагаасаа хуваалцан, амьдралын хэв маяг, цаг хугацааны тухай ойлголт, эрчүүд эмэгтэйчүүдийн нийгэмд эзлэх байр суурь, хосын харилцаа, сурах үйл, цаг агаар, уур амьсгал, байгал орчны асуудал, биеэ авч явах байдал, амьдралын мөчлөг, үе шат, цагаачлалын талаархи сэдвийг хамрах ба эдгээрийн тухай бичвэрийг ойлгон утга санааг эргүүлэн бичих, энэ асуудлаар бичгээр өөрийгөө илэрхийлэх, амьдралын зорилго, зан төлөв, соёлын ялгаатай аливаа нөхцөл байдал, зөрчлийг ялган таньж, тодорхойлон томъёолох, сэтгэл хөдлөлийн мэдрэмжээ илэрхийлж сурах, өдөр тутамд буюу нийгмийн амьдралд тулгарах түгээмэл нөхцөлд (ажил дээр, банк, цагдаагийн газар) тулгарах асуудал, ажлын байран дээр гарах ослыг тодорхойлон, урьдчилан сэргийлэх, шийдвэрлэх аргыг бичгээр санал болгох, Туркийн боловсролын тогтолцоо, түүхэн үйл явдал, үйлдвэрлэлийн бүс нутгийн хөгжлийн түүхийн мэдлэгтэй болох.
Турк хэлний ахисан дунд шатны түвшний бичвэр уншиж ойлгох, алдаагүй бичих. Мөн турк хэлний хэлзүйн А2 түвшний мэдлэг бататгах, бусад хичээлээр эзэмшсэн идэвхтэй хэрэглээ бүхий B1 түвшний үгийн санг бататгах, хэлний орчин бүрдүүлж туркээр ярьж ойлгох чадвартай болох, Туркийн соёл, урлаг, зан заншлын талаар ерөнхий мэдлэгтэй болох.
Энэхүү хичээлийн агуулгын хүрээнд зөв бичих зүй, түүний дүрэм, журмууд, үг зүйн судлах зүйл, бүтээврийн үндсэн шинж, орчин цагийн турк хэлний бүтээврийн ангилал, үүрэг, байр, хувилбар зэргийг дэлгэрэнгүй авч үзнэ. Турк хэлний үгзүйн байгуулалтын талаархи цогц мэдлэгийг үзнэ. Жинхэнэ нэр болоод үйл үгийн бүрэн хувилалыг үзэж тэдгээрийн ангилал тус бүрийг тухайлан судална. Турк хэлний үйл үгийн нийлмэл цагийн хэлбэрүүд, цаг хугацаа заасан гишүүн өгүүлбэр холбох холбоос үгийн хэрэглээ, үйл үгийн “эхлэх, үргэлжлэх, төгсөх” байдлын утгыг илрүүлэх арга хэрэглүүр, үйлийн “чадах, амжих” баймж утга илрүүлэх арга хэрэглүүр, үг бүтээх дагаварууд зэргийг үзнэ. Үгзүйн төвшинд зөв найруулан бичих арга зүйг эзэмшүүлнэ. Орчин цагийн турк хэлний зөв бичих зүй хийгээд үгийн бүтэцийн үндсэн ойлголттой болж бүрэн хэлбэржсэн аливаа үгсийг бүтээвэр зүйн үүднээс зөв задлан тодорхойлж, цаашлаад бүтээврийн олон утгыг ярих бичих хэрэглээнд оновчтой ашиглах бичгийн дүрмийг үзэж судална.
Орчин цагийн турк хэлний үгийн бүтэц, ялангуяа нэр үг болоод үйл үгийн үндсэн хувилалуудын утга, үүргийг ялган ойлгож өгүүлбэрт зөв зохистой хэрэглэхийн зэрэгцээ хэлзүйн найруулгын алдаагүй бичиж, орчуулах чадвар эзэмшүүлэхэд чиглэнэ.
Түрк хэл 1 хичээлийн агуулгын хүрээнд хэлзүйн үндсэн дүрмүүдийг авиазүйн төвшинөөс эхлэн үгзүй, өгүүлбэрзүйн төвшинд үзэж судална. Үүнд: түрк хэлний үгийн бүтэц, ялангуяа нэр үгийн хувилал буюу тоо, тийн ялгал, биед хамаатуулах нөхцөл, биеийн төлөөний нэр, тэмдэг нэр, түүний давуу, эрчимжүүлсэн зэрэгүүд, тооны нэр, түүний ангилалууд, үйл үгийн одоо, өнгөрсөн цаг, захирах, хүсэх төлөвүүдийг тухайлан авч үзнэ.
Түрк хэл 1 хичээлийн зорилго нь тухайн хэлний хэлзүйн үндсэн суурь дүрмүүдийг эзэмшүүлж тодорхой нэг сэдвийн хүрээнд энгийн, богино харилцаа(гэр бүл, ойр дотныхон, амьдарч буй орчин тойронтой холбоотой)-нд өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, бусдын санаа бодлыг ойлгох чадвар эзэмшүүлэхэд чиглэнэ.
Төв болон Зүүн Азийн улс орнуудын нийгэм, эдийн засгийн бүтэц, тогтолцоо, нийгэм, эдийн засгийн өөрчлөлт, өнөөгийн бодит байдлыг буй болгосон гол үйл явц, түүний шалтгаан, үр дагавар, үзэл санаатай танилцана. Түүний зэрэгцээ Хятад, Солонгос, Япон, Төв Азийн улсуудын эдийн засгийн харилцаа, түүний онцлог зэргийг үзэж судална.
Төв, Зүүн Азийн улс орнуудын нийгэм, эдийн засгийн талаарх мэдлэгийг гүнзгийрүүлж, холбогдох судалгааны чиглэлийн дагуу гадаад хэлээрх эх сурвалж хэрэглэгдэхүүнд дүн шинжилгээ хийх зорилготой.
