Бидний тухай
Багш ажилтан
Moğol tarih yazıcılığında Akkoyunlu ve Karakoyunlu tarihine dair çalışmaları yok denilecek kadar azdır. Ancak XX. Yüzyılın sonundan beri Moğol İmparatorluğu tarihi açısından Timur dönemini anlatırken Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devleti tarihini Moğollardan kurtuluş için halk hareketi olarak değerlendirdiği görünmektedir. Bunun nedeni ise 1984 yılında Ulanbator’da basılan “Moğol-Tatarlar Asya ve Avrupa’da” adlı makale derlemesinde dönemin Sovyet alimi İ.P.Petruşevsky tarafından kaleme alınan “İran ve Azerbaycan bulunan Hülagü’lerin eğemenliği (1256-1353)” adlı makaleden ibarettir. Bu makalede Akkoyunlu ve Karakoyunlu ismi doğrudan verilmeden İlhanlı Devleti’nin çöküşü nedenleri arasında 1450-1470’li yıllar arasında Hazar denizi çevresinde çıkan halk isyanlarına yer verilmiştir. Bu fikir doğrultusunda 2003 yılında Moğolistan Cumhurbaşkanlığı himayesinde yazılan “Moğol Tarihi” adlı 5 cilt eser içinde “Timur Devleti iç karışıklıklar ve halk isyanı neticesinde yıkıldı...Böylece Moğol İmparatorluğu, ele geçirdiği ülkelerin halkı tarafından gerçekleşen silahlı isyan nedeniyle yıkılmıştır” şeklinde kaydetmiştir. Böylece, XXI. Yüzyıl öncesi Moğol tarih yazıcılığında, Akkoyunlu ve Karakoyunlu devleti kuruluş meselesi, İlhanlı ve Timurlulara karşı halk isyanı neticesi imajindeydi. Tabi ki bunun en büyük dayanığı eski Marksist teoriye göre Moğol İmparatorluğu bir feodalite devleti olduğu için sonunda mazlum ve ezilen halk tarafından yıkıldığı görüşü idi.
МУИС, ИКЧИС-ийн хамтарсан Түрэг судлалын хүрээлэнгийн зүгээс 2022 оны 6-р сард БНТУ-ын Ван мужийн нутагт явуулсан хээрийн шинжилгээний ажлын хүрээнд Ил хаант улсыг үндэслэгч Хүлэгү ханы байгуулсан Аладагийн зуны ордны туурийг олж илрүүлсэн тухай өгүүлсэн
Үйл ажиллагаа хийгээд бие хүнийхээ хувьд сурвалжид хамгийн их шүүмжлэлтэй байдлаар бичигдсэн хүн бол Садр-и Жахан хочоор танигдсан Садр ад-Дин Ахмед Халиди Занжани билээ. Ил хаант улсын түүхэнд төрийн байгууллагуудын удирдлаганд байх өндөр түвшний албан хаагчдын угсаа гарлыг анхааран үздэг байсан нь бий. Ялангуяа, везирийн тогтолцооны удирдагч буюу везирийн албан тушаалын төлөө Ираны албан хаагчид өөр хоорондоо өрсөлддөг байлаа. Зарим сурвалжын мэдээгээр шашны байдал чухал хэдий ч үндэс угсааг нь тодорхой хэмжээнд анхаардаг байсны шинж нь везирүүд угсаа гарлын хувьд дундад Азийн түрэг, Иран, Азербайжаны түрэг хийгээд Еврей байснаас харж болно. Эдний дундаас Занжан хотын түрэг болох Садр ад-Дин Ахмед Халиди Занжани нь Аргун ханы үеэс эхлэн төрийн албанд зүтгэж эхэлсэн бөгөөд Гайхату ханы үед везир болжээ. Түүний үед Ил хаант улс нт хамгийн том эдийн засгийн хямралд орсон бөгөөд үүнд шийдэл олохын тулд олон янзын арга хэмжээ авсан билээ. Үүний нэг нь чао хэмээн нэрлэгдэх цаасан мөнгийг гүйлгээнд оруулсан явдал байлаа. Илтгэлд, Садр ад-Дин Ахмед Халиди Занжанигийн улс төрийн үйл ажиллагаа хийгээд төрийн зүтгэлтний карьерыг нь тодруулах болно.
Avrasya boyunca geniş bir alana yayılmış ve yüzyıllar boyunca farklı etnik gruplar tarafından işlenmiş olan insan figürlü taşların birçok örneğine ev sahipliği yapan Moğolistan’da, Köktürk Dönemi’ne tarihlendirilen ve hem belli bir ikonografi içerisinde hem de bu ikonografi dışına çıkılarak yaratılan insan figürlü taşlar bulunmaktadır. Bu insan figürlü taşlarla birlikte yine Köktürk Dönemi’ne ait olduğu bilinen tamgalı taşlar ile anıt külliyelerin izine de rastlanılmaktadır. Bu eserlerin birçoğu ortaya çıkarılıp araştırmacılar tarafından yayımlanmışken bölgede devam eden çalışmalarla birlikte yeni insan figürlü taşlar, tamgalı dikili taşlar ve anıt külliyeler tespit edilmektedir. Bu çalışmada Moğolistan’ın Uvs ve Khovd illerinde yer alan, bir kısmı önceden belgelendirilmiş, bazı insan figürlü taşlar ele alınmıştır. 20 adet insan figürlü taş ile birlikte 4 adet tamgalı dikili taş ihtiva eden anıt külliyeler, dikili taş bulunan anıt külliyeler belgelendirilmiş ve tüm bu eserlerin ikonografik ve sanatsal özellikleri, taş özellikleri, ölçüleri görselleriyle birlikte verilerek değerlendirilmiştir.
Avrasya boyunca geniş bir alana yayılmış ve yüzyıllar boyunca farklı etnik gruplar tarafından işlenmiş olan insan figürlü taşların birçok örneğine ev sahipliği yapan Moğolistan’da, Köktürk Dönemi’ne tarihlendirilen ve hem belli bir ikonografi içerisinde hem de bu ikonografi dışına çıkılarak yaratılan insan figürlü taşlar bulunmaktadır. Bu insan figürlü taşlarla birlikte yine Köktürk Dönemi’ne ait olduğu bilinen tamgalı taşlar ile anıt külliyelerin izine de rastlanılmaktadır. Bu eserlerin birçoğu ortaya çıkarılıp araştırmacılar tarafından yayımlanmışken bölgede devam eden çalışmalarla birlikte yeni insan figürlü taşlar, tamgalı dikili taşlar ve anıt külliyeler tespit edilmektedir. Bu çalışmada Moğolistan’ın Uvs ve Khovd illerinde yer alan, bir kısmı önceden belgelendirilmiş, bazı insan figürlü taşlar ele alınmıştır. 20 adet insan figürlü taş ile birlikte 4 adet tamgalı dikili taş ihtiva eden anıt külliyeler, dikili taş bulunan anıt külliyeler belgelendirilmiş ve tüm bu eserlerin ikonografik ve sanatsal özellikleri, taş özellikleri, ölçüleri görselleriyle birlikte verilerek değerlendirilmiştir.
Дундад Ази хийгээд Төв Азийн исламын шашинт орнууд хэмээгдэх Туркменистан, Тажикистан, Узбекстан, Киргизстан, Казахстаны шашны байдал нь олон улсын геополитикт чухал байр суурь эзэлдэг. БНХАУ-ын Шинжан Уйгурын өөртөө засах орон хийгээд Афганистан нь уг бүс нутагт хамаарах боловч сэдвийн онцлогоос шалтгаалан энд үл хөндөв. Тус бүс нутагт исламын шашин VIII зууны үеэс дэлгэрч эхэлсэн ба дундад зууны соёлын томоохон төв болох Бухар, Самаркандад тулгуурлан хөгжсөн нь өнөөгийн Узбекстаныг исламын шашны хувьд хамгийн ээдрээт байдалд хүргэжээ. Дундад хийгээд Төв Азид Исламын шашин нь суннит урсгалын ханефи чиглэлд түлхүү хөгжсөн боловч бүс нутгийн соёл, онцлогт тулгуурлан суфизмын хэлбэрт давамгайлсан нь шашны бүлэглэлийн тархалтад хүргэжээ. Өнөөгийн Дундад, Төв Азийн таван орны исламын шашны хөгжилд ханбели чиглэлийн салафизм идэвхтэй тархаж буй нь соёл иргэншлийн аюулгүй байдлын гол асуудал болоод байна. Ялангуяа 2010-аад оноос хойш Ойрх Дорнодод гарсан тогтворгүй байдал нь тус бүс нутагт хэрхэн нөлөөлж буйг тайлбарлах болно.
