Бидний тухай
Багш ажилтан
Залгаврын тогтолцоонд гарсан өөрчлөлт, залгавар бүтээврийн үүсэл гарал ба мөхлийн талаар судалгаа хийх нь хэлний түүхийн хувьд чухал ач холбогдолтой юм. Хэлний хувьсал хөгжлийн явцад шинэ бүтээвэр үүсэхээс гадна, зарим бүтээвэр хэрэглээгүй болж мөхдөг. Энэхүү өгүүлэлд Л.Бауерын тодорхойлсон дагавар мөхөх шалтгааныг монгол хэлний жишээ баримтаар тодруулахад дагаврын утга бүдгэрэх; үг бүтэх хэв маяг болон үг бүтэх загвар нь хэрэглээнээс гарах; дагаврын хувилбарын хэрэглээ нэмэгдсэнээр нөгөө хувилбар нь мөхөх зэрэг үзэгдэл түгээмэл байна. Түүнчлэн үгийн гарлыг судлан тогтооход чөлөөт болоод чөлөөт бус язгуурыг түүхэн үүднээс задлан тайлбарлах нь чухал юм. Гэвч монгол хэл шинжлэлд язгуурын бүтцийг цааш нь задалж анхдагч язгуурыг тогтоосон судалгаа цөөн байна. Анхдагч язгуурыг тогтоох нь мөхсөн дагаврын судалгаатай нягт холбогддог. Учир нь орчин цагийн монгол хэлний ихэнх амьд язгуур анхдагч язгуур, мөхсөн дагаврын нийлцээс бүтэж байна. Язгуурын бүтцэд шингэсэн дагаврыг тооны нэр бүтээх дагаврын жишээгээр тайлбарлаж, цөөн үгийн бүтцэд тохиолддог, шинэ үг бүтээдэггүй, утга нь тодорхой мэдэгдэхээ больсон дагаврыг мөхсөн дагавар гэж үзэх саналаа тус өгүүлэлд дэвшүүлсэн болно.
Хураангуй: Энэ өгүүлэлд дараалан орсон ижил үе гээгдэх ёс буюу гаплологийн талаар өгүүлнэ. Гаплологи нь бүтээврийн нийлц дэх ижил үе хураагдах бүтээврийн авиалбар зүйн үзэгдэл (morphophonology) бөгөөд монгол хэл судлалд “л” гийгүүлэгч болон “лА” үеийн сугарлаар тайлбарлаж иржээ. Хэлний баримтаас харахад зөвхөн “лА” үе бус үгийн бүтцэд дараалан орж буй ижил үеүд сугардаг аж. Мөн гаплологийн хуулийг судалснаар орчин цагийн монгол хэлний үгийн бүтэц, зөв бичих дүрэмтэй холбоотой маргаантай асуудлыг шийдэх боломжтой байна. Гаплологийн хуулиар нэг үе нь сугарсан хэлбэрээс төсөөгөөр үг бүтсэн тохиолдол ч ажиглагдана.
Залгаврын тогтолцоонд гарсан өөрчлөлт, залгавар бүтээврийн үүсэл гарал ба мөхлийн талаар судалгаа хийх нь хэлний түүхийн хувьд чухал ач холбогдолтой юм. Хэлний хувьсал хөгжлийн явцад шинэ бүтээвэр үүсэхээс гадна, зарим бүтээвэр хэрэглээгүй болж мөхдөг. Энэхүү өгүүлэлд Л.Бауерын тодорхойлсон дагавар мөхөх шалтгааныг монгол хэлний жишээ баримтаар тодруулахад дагаврын утга бүдгэрэх; үг бүтэх хэв маяг болон үг бүтэх загвар нь хэрэглээнээс гарах; дагаврын хувилбарын хэрэглээ нэмэгдсэнээр нөгөө хувилбар нь мөхөх зэрэг үзэгдэл түгээмэл байна. Түүнчлэн үгийн гарлыг судлан тогтооход чөлөөт болоод чөлөөт бус язгуурыг түүхэн үүднээс задлан тайлбарлах нь чухал юм. Гэвч монгол хэл шинжлэлд язгуурын бүтцийг цааш нь задалж анхдагч язгуурыг тогтоосон судалгаа цөөн байна. Анхдагч язгуурыг тогтоох нь мөхсөн дагаврын судалгаатай нягт холбогддог. Учир нь орчин цагийн монгол хэлний ихэнх амьд язгуур анхдагч язгуур, мөхсөн дагаврын нийлцээс бүтэж байна. Язгуурын бүтцэд шингэсэн дагаврыг тооны нэр бүтээх дагаврын жишээгээр тайлбарлаж, цөөн үгийн бүтцэд тохиолддог, шинэ үг бүтээдэггүй, утга нь тодорхой мэдэгдэхээ больсон дагаврыг мөхсөн дагавар гэж үзэх саналаа тус илтгэлд дэвшүүлсэн болно.
Тус өгүүлэлд монгол хэлний үйлээс үйл үг бүтээх дагаврын үгийн бүтцэд тохиолдох байр харьцааг судалсан болно.
