Дэлгэрэнгүй мэдээлэл

Дэлхий дахинд Орхон, Енисейн бичиг хэмээн алдаршсан руни бичгийг нээж, тайлан уншсаны 130 жилийн ой энэ жил тохиож байна. Эртний түрэгүүдэд холбогдох руни бичгийн дурсгалуудын олонх нь манай улсын нутаг дэвсгэрээс олдоод байна. Монгол нутаг дахь руни бичгийн дурсгалын хэмжээ, зориулалт, бичээсийн тиг зурлага зэргээс хамааран 1.Сонгодог дурсгал, 2. Бага дурсгал хэмээн үндсэн хоёр зүйл болгон авч үздэг. Эдгээр дурсгалд холбогдох судалгаа нь бичээсийн уншлага, орчуулгад түлхүү анхаарсан байдаг тул хэлний зүйн судалгаа, ялангуяа үг-бүтээврийн дундын шинжтэй туслах үйл үгийн тухайлсан судалгаа тун цөөн юм. Бид энэхүү өгүүлэлдээ эдгээр дурсгалын хэл зүйн судалгаанд тулгуурлан эртний түрэг хэлний туслах үйл үгийн байдлын утгыг илрүүлэх зүй тогтлыг тухайлан авч үзсэн болно.

Алтайн хэлүүдэд түгээмэл тохиолдож буй -sa /-se бүтээвэр нь монгол, турк хэлэнд цөөнгүй нийлмэл бүтээврийн бүтцэд хадгалагдан үлджээ. Үйл үгийн хүсэх төлөвийн утгатай энэхүү бүтээвэр хэлний хэрэглээний түүхэн хөгжлийн явцад утга хийгээд үүргийн хувьд ихээхэн өргөжсөн шинжтэй байна. Бид энэхүү илтгэлдээ -sa /-se бүтээврийн хүсэх утгыг тухайлан авч үзэх бөгөөд монгол, түрэг хэлний жишээ баримтанд тулгуурлан утгын өөрчлөлт, хэлний хэрэглээн дэх онцлог шинжийг тодруулахыг зорьсон болно.

Бид энэхүү илтгэлдээ үйл үгийн байдлын утгыг задлаг аргаар илрүүлэх туслах үйл үгийн онцлогийг монгол, түрэг хэлний баримт, эх хэрэглэгдэхүүнд тулгуурлан тухайлан авч үзэх болно. Хоёр хэлний үйл үгийн байдлын утгыг илрүүлэх задлаг аргын талаарх өмнөх судалгаанаас үзэхэд туслах үйл үгээр байдлын утгыг илрүүлэх явдал ихээхэн түгээмэл тохиолдож байна. Эдгээр судалгаанд гол үйл үгийг даган орж өөрийн үгийн сангийн утгаа тодорхой хэмжээнд алдан байдлын утгыг илрүүлж буй туслах үйл үгсийг үйлийн эхлэл, үргэлжлэл, төгсгөл заах шинжээр нь ангилан авч үзсэн буй. Төрөл хэлүүдийн хүрээнд энэ мэт онцлог үйл үгсэд ямар нийтлэг шинж байгааг тодруулах, үгийн сангийн гол утга хийгээд хэлний хэрэглээн дэх салаа олон утгыг харьцуулан үзэж зохих ажиглалт, дүгнэлт гаргах нь бидний судалгааны ажлын зорилго оршиж байна.

Турк хэл нь зөв дуудахзүйн хувьд уруулын оролцоо маш чухал, өөрөөр хэлбэл уруул дүгрэглэн дуудах нь тухайн хэлний хамгийн чухал шинж мөн. Иймд уруулын эгшиг болох o, u, ö, ü авиаг зөв дуудахад зарим бэрхшээл тулгардаг. Гийгүүлэгч авиаг дууны хөвчийн оролцоогоор нь дуутай (зөөлөн), дуугүй (хатуу) хэмээн үндсэн 2 зүйл болгон ангилна. Дуутай – зөөлөн гийгүүлэгч авианы ангид багтах z, ğ авиаг зөв дуудахад ихээхэн анхаарах хэрэгтэй. Бид энэхүү илтгэлдээ турк хэлийг анхлан суралцагчдын авианы дуудлагыг туршилт авиа зүйн аргаар судалсан үр дүнг товч танилцуулан жишиг авиатай харьцуулан зохих зөвлөмжийг гаргахыг зорьсон болно.

Эртний түрэг хэлний бичгийн чухаг баримт болох руни бичгийн дурсгалын хэлзүйн судалгаанд үндэслэн үйл үгийн байдлын утгыг задлаг аргаар илрүүлэх туслах үйл үгсийг тухайлан авч үзсэн болно. Үүнд, 1. жинхэнэ туслах үйл үг, 2. Туслах үйл үгийн үүргээр орсон гол үйл үгсийг хамрууллаа.

Эртний түрэг хэлээрх дурсгалын бичээсийг тайлан унших, зарим өвөрмөц үг хэллэгийн утгыг тодруулах нь монгол, түрэг төрөл хэлний харьцуулсан судалгаанд чухал баримт эх хэрэглэгдэхүүн болох юм. Бид энэхүү илтгэлдээ монгол нутаг дахь руни үсгээрх хадны бичээст тухайн “бичигт дурсгал”-ыг нэрлэж тэмдэглэсэн үг хэллэгийг тухайлан авч үзэж монгол хэлний баримтаар утгыг тодруулан хэлний хэрэглээний онцлог шинжийг гаргахыг зорьж байна. Жишээ нь, бичиг, дурсгалтай холбоотой “bitig taş ~ бичигт чулуу, bediz ~ бидэр(хээ чимэг), qaya ~ хад, tamqa ~ тамга, temeŋ čayaŋ ~ тэмээн цагаан” гэх мэт үгсийг дурдаж болно.

Аливаа үйлийн хэрэгжих явцын дотоод хүрээ хязгаарт хамааралтай үйлийн болцын олон төрлийг бид үйл үгийн байдлын утга хэмээн ойлгож буй. Зарим судлаачдын нэрлэж байгаагаар үйлийн дотоод цагт болох үйл хэрэг төгс буюу хэрэгжиж дууссан, эс төгс буюу хэрэгжиж дуусаагүй, үргэлжилж байгааг заана. Бид энэхүү илтгэлдээ орчин цагийн монгол, түрэг хэлэнд “эхлэх” байдлын утга илрүүлж буй туслах үйл үгсийг тухайлан авч үзсэн болно. Монгол, түрэг хэлэнд үйл хөдлөлийн эхлэх байдлын утгыг туслах үйл үгийн оролцоотойгоор задлаг аргаар илрүүлж байгаа болно.

Шинж тэмдэгийн хир хэмжээг илэрхийлэх ёс нь тэмдэг нэрээр илэрч буй олон утгатай салшгүй холбоотой юм. Нэг юм үзэгдлийн шинж чанарыг хир түвшинд байгааг харьцуулалгүйгээр дотоод шинжид нь тулгуурлан илрүүлэх арга нь монгол, турк хэлэнд тэмдэг нэрийн утгыг эрчимжүүлэх болон бууруулах ёсонд хамаарч байгаа нь ижил байна. Энэхүү өгүүлэлд Орчин цагийн монгол, турк хэлний тэмдэг нэрийн утгыг эрчимжүүлэх, бууруулах арга хэрэглүүрийг харьцуулан авч үзлээ.

“Эртний түрэг хэлэнд 104 язгуур бүтээвэр, монгол бичгийн хэлэнд 84 язгуур бүтээвэр байна. Эдгээр язгуур бүтээврүүд нь Алтайн өвөг хэлний үед хэлбэржин тогтсон, өнөөгийн бүх түрэг болон монгол хэл аялгууны үгийн сангийн бүх үгийн хамгийн тогтвортой цөм хэсэг нь болсон” (Базылхан Б., 1984: 146)  Энэхүү бүтээлд эртний түрэг хэлний үгийн бүтцийн хүрээнд язгуур, залгавар бүтээврийн олон хувилбарыг тогтоон гаргаж бүртгэсэн нь төрөл хэлүүдийн харьцуулсан судалгаанд чухал аргазүй, чиг баримжаа болохын хамт эртний түрэг хэлний бичээсийг тайлан унших, үг хэллэгийн гарал язгуурыг тогтооход эх хэрэглэгдэхүүн болж байна.

Herhangi bir topluluğun hayat tarzı, gelenekleri ve inançları o topluluğa dair yapılacak genel değerlendirmelerin özelliğini oluşturmaktadir. Aynı zamanda söz konusu halkların düşünce şekillerini de yansımaktadır. Toplulukların birbirinden ayıran önemli özelliklerden biri, gelenek ve göreneklerin olduğu kültürel değerlerdir. Bu çalışmada Moğolca ve Türkçede yemek ile ilgili atasözleri incelenerek iki topluluğun beslenme kültüründeki ortaklarını çıkarmaya hedeflendirilmiştir. Bahse geçen halklar öğüt vermek, örnek göstermek, sözlerine güç katmak, duygu ve düşüncelerini en kısa yoldan belirtmek için daha çok atasözü kullanmaktadır. 

Монгол нутгаас олж илрүүлсэн руни бичгийн бага бичээс нь тухайн үеийн түрэг олон хэл аялгууны онцлогийг хадгалсан, үгийн сангийн хувьд өвөрмөц үг хэллэгийг агуулсанаас гадна гэрэлт хөшөөний сонгодог дурсгалд гарах зарим нийтлэг үг илэрхийлэх утгын хувьд ялгаатай, хэлний хэрэглээний явцад хувьсан өөрчлөгдсөн байдаг тул ихээхэн ач холбогдолтой чухал баримт эх хэрэглэгдэхүүн мөн билээ. Бид энэхүү илтгэлдээ Их Асгатын руни бичээс дэх “bediz” хэмээх үгийг тухайлан авч үзэж сонгодог болон бага бичээст тохиолдох хам сэдвийн хүрээнд харьцуулан судалж утгын өөрчлөлтийг тодруулсан болно.

The great significance of ancient inscription is that it becomes evidence of that historical period. Approximately 170 runic inscriptions, date back to Old Tur-kic, Uighur period, had been registered in the territory of Mongolia so far. Govi-Altai runic inscriptions are located along the central road headed from Beshbalik to west southern until silk road in the period of Ancient Turkic, Ui-ghur and they play important role in the studies of philology and history since they have many state and military ranking words and personal names.In this article, reading-lexical features and relevantTamgasof 18 inscriptions discovered in Govi-Altai province have been studied.As of today, a total of 18 Runic inscriptions were discovered in 7 places from this province.The Biger’s 4 inscriptions had been discovered in 1969 for the first time by team “Inscrip-tion studies” of the Mongol-Soviet’s history and culture’s joint expedition, whereas our team discovered Davirt II inscription in 2020, and also research team from Institute of Archaeology, Academy of Sciences discovered Khushuut Tolgoi’s inscription. The research team completed a hand painting of 95 Tamgas related to these inscriptions.

The great significance of ancient inscriptions is that they become the evidence of that historical period. Approximately 170 runic inscriptions, dating back to Old Turkic, Uighur period, have been registered in the territory of Mongolia so far. These inscriptions can be classified into Western, Central, Eastern, Southern, and Northern regions generally according to where they have been detected and registered. Inscriptions found in Bayan-Ölgii, Khovd, Uvs, Govi-Altai, and Zavkhan provinces are linked with the Mongolian runic inscriptions of the Western region. In this article, reading, lexicological features and relevant tamgas of 18 inscriptions discovered in Govi-Altai province have been studied. As of today, a total of 18 runic inscriptions have been discovered in 7 places of this province. Being the first of these inscriptions, the Biger inscription was discovered in 1969 during the studies of the “Researches on Inscriptions” project which was carried out by Mongolia and the Soviet Union jointly for researching historical and cultural elements. And finally our project team has discovered Davirt II inscription in 2020. Additionally, ground expedition unit of Archeology Institute of the Mongolian Academy of Sciences has rediscovered Höşööt Tolgoi inscription. The research team has completed a hand painting of 95 tamgas related to these inscriptions.

The study of the reading of the Classical Runic Inscriptions is now clear, although the research on the Small Inscriptions in Mongolia is still insufficient. Small Inscriptions, the regional inscriptions retain the features of many Ancient Turkic dialects, so they are important for clarifying the various meanings and usage changes of certain words and expressions. Some words and expressions that had an independent meaning can be transformed into special suffixes expressing grammatical meaning in the course of the historical development of the language. For example, in the Small Runic Inscriptions, the verb “PT ~ tap-” occurs with the basic meaning “to pray, to worship, to offer” while in the larger Classical Runic Inscriptions it serves as an adverb that points the direction, “to, towards”. There is a possibility of clarifying the meaning of some doubtful words that do not occur in the Classical Runic Inscriptions and appear in the Small Inscriptions based on Mongolian language examples. It should be noted that it is also an important fact in the comparative studies on the members of the Altaic language family.

Kayalıklar üzerine yazılmış olan daha küçük yazıtlar ise yazan kişinin genellikle o bölgeden ya da yoldan geçerken yazmış olması, söz varlığına göre yazıt metinlerinde yer adları ve toprakların özellikleri, yazara ait bilgiler ve unvanlar vb. özel unsurların klasik yazıtlardan daha çok olduğu görülmüştür. Bu bakımdan kaya yazıtlarının söz varlığı da daha önem kazanmaktadır. Eski Türkçe klasik yazıtlar olarak bilinen anıt mezar komplekslerin sözvarlığı ile küçük yazıtlar sözvarlığının karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi anlam bilim açısından zengin malzeme oluşturacak önemli bir katkı olacağını düşünmekteyiz. 

Энэхүү илтгэлд эртний түрэг хэлний зарим үг хэллэгийн утгын өөрчлөлтийг сонгодог дурсгал болон бага бичээст тохиолдох жишээ баримттай харьцуулан авч үзэхийг зорьсон болно.

Монгол улсын Увс аймгийн нутгаас руни бичгийн 4 дурсгал илрүүлээд байгаа бөгөөд эдгээр дурсгал нь харьцангуй эрт үед судалгааны эргэлтэнд орсон байна. Энэхүү өгүүлэлд дээрх дурсгалын эх бичгийн судалгаанд үндэслэн эргэлзээтэй үг хэллэгийн утгыг тогтоож, үгийн сангийн онцлогийг тодруулсан болно.

Монгол улсын Увс аймгийн нутгаас руни бичгийн 4 дурсгал илрүүлээд байгаа бөгөөд эдгээр дурсгал нь харьцангуй эрт үед судалгааны эргэлтэнд орсон байна. Энэхүү өгүүлэлд дээрх дурсгалын эх бичгийн судалгаанд үндэслэн эргэлзээтэй үг хэллэгийн утгыг тогтоож, үгийн сангийн онцлогийг тодруулсан болно.

Бид энэхүү илтгэлдээ Долоодойн гэрэлт хөшөөний руни бичээсийг тухайлан авч үзэж дахин нягтлан өвөрмөц үг хэллэгийн утгыг тайлбарлахыг зорьсон болно.

Moğolistan’daki eski Türklere ait runik yazıtlar dil, kültür ve tarih için çok önemli metinlerdir. Dönemin tarihî olayları, aynı zamanda klasik eserler olan Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarında edebî üslupla anlatılmıştır. Kayalıklar üzerine yazılmış olan daha küçük yazıtlar ise yol yazısı özellikleri taşıyan küçük boyutlu yazıtlardan oluşur ve bunlar, aynı zamana ait oldukları dönemin Türk lehçelerinin özelliklerini barındırmaktadır. Moğolistan’ın Altay bölgesine Bayan-Ulgii, Uvs, Hovd ve Govi-Altay ilçelerini kapsamaktadır ve bu bölgede eski Türk kayalık yazıtlarının çoğu bulunmaktadır. Genel olarak yol üzerinde alınan notlar, yani bir çeşit seyahatname yahut gezi yazısı şeklinde daha küçük yazıtların dışında Runik-Uygur olmak üzere iki farklı alfabe kullanılan kompleks ve müzik aletindeki yazıt gibi özelliklerine göre diğer bölgelerdekilerden ayırılmaktadır. Bu çalışmada Moğolistan’ın Altay bölgesinde bulunan runik yazıtlar seçilerek söz varlığı açısından incelenmiştir.

Herhangi bir dilin lügatindeki mevcut kelimeler, tarihsel gelişimi sırasında değişerek yeni anlam ve boyutlar kazanarak zenginleşir. Bununla birlikte bu kelimelerin ilk anlamlarının değişmesi ve dilin kullanımı açısından farklı işlevler kazanması söz konusudur. Şüphesiz ki Kutadgu Bilig, hem edebiyat araştırmaları hem de diller arasındaki ilişkileri ve kelime kökenlerini doğru tespit etme açısından mühim bir dil malzemedir. Türkçe ve Moğolca aynı dil ailesinde yer alması çerçevesinde Kutadgu Bilig’te yer alan bazı sözcükler, terimler ve ikilemeler Moğol dil ve ağızlarda devam etmektedir. Dolayısıyla çalışmamız hem Kutadgu Bilig’de yer alan hem de Modern Moğolcada kullanılan bazı ikilemeler üzerine durmaktadır. Yukarıda bellirttiğimiz gibi Kutadgu Bilig edebiyat araştırmaları için mühim bir kaynak olduğuna göre kullanılan dil açışından zengin olmakta ve bir anlamı ifade eden birkaç terimleri ve hem zıt hem de eş anlamlı ikilemler geçmektedir. Örnek olarak aşağıda çalışmamızın söz konusu olan ikilemelerden bazıları yer almaktadır.

Монгол Улсын баруун бүс нутагт хийсэн сүүлийн үеийн хайгуул судалгааны үр дүнд цөөнгүй дурсгалыг олж илрүүлээд байна. Эдгээр дурсгалууд нь гол төлөв Баян-Өлгий, Ховд, Говь-Алтай аймгийн нутагт хамаарч буй бөгөөд хил залгаа Увс, Завхан хийгээд тал хээрийн бүсд хамаарах Баянхонгор аймгийн нутгаас харьцангуй цөөн дурсгал олдсон байна. Баянхонгор аймгийн нутгаас руни бичгийн дараах дурсгалыг олж илрүүлээд байна. Үүнд, 1. Бөмбөгөр (1986) 2. Гурван мандал (Адаг, дунд мандал) (1987) 3. Олон нуурын хөндийн тахилын онгоны хашлагын хавтангийн бичээс (2008) 4. Далтын бичээс (2012) 5. Хиргисийн овооны гэрэлт хөшөөний бичээс (2016) 6. Цагаан туруут голын сав нутаг дахь бичээсүүд (2018) эдгээр болно. Баянхонгор аймгийн нутаг дахь руни бичгийн дурсгалуудыг анх олж илрүүлсэн он цагийг авч үзвэл 1990 оноос өмнө, 2008 оноос хойш хэмээн үндсэн хоёр хэсэгт хувааж болох юм. Өөрөөр хэлбэл тухайн бүс нутагт харьцангуй эрт үед хайгуул судалгааны ажил хийгдэж байгаад хэсэг тасалдан бараг 20-иод жилийн дараа дахин шинээр дурсгал, бичээсүүд олж илрүүлсэн байна. Энэ бүс нутагт хамаарах эртний түрэг бичээсүүдийн уншлага судалгаа нэг мөр болоогүй, хожуу шинээр олдсон дурсгалуудыг дахин нягтлан судалсан нь цөөн, анхны урьдчилсан судалгаа төдийхнөөр хязгаарлагдаж буй ажээ. Бид энэхүү өгүүлэлдээ тус аймгийн нутагт хамаарах эртний түрэг бичгийн дурсгалуудаас хамгийн эрт олдож шинжлэх ухааны эргэлтэнд орсон Бөмбөгөрийн бичээс болон тамгыг тухайлан авч үзсэн болно.

Энэхүү илтгэлд орчин цагийн монгол, киргиз хэлний таван хошуу малтай холбоотой зүйр цэцэн үгсийг харьцуулан судалж тухайн хоёр угсаатны хэл, соёлын нийтлэг болон ялгаатай өвөрмөц онцлогийг тодруулан гаргахыг зорьсон болно.

In last two decades, numbers of runic inscriptions have been found in the western part of Mongolia: mostly in Bayan-Ulgii, Khovd and Govi-Altai provinces, and comparatively less in Uvs and Zavkhan provinces, and also Bayankhongor province in which the following five inscriptions date back to the Ancient Turkic Period: 1. Inscription of Bömbögör monument (1986) 2. Inscription of the Three Mandalas: Adag mandala (the End Mandala) and Dund Mandala (The Middle Mandala) (1987) 3. Inscription of Olon Nuur (2008) 4. Inscription of Dalt (2012) 5. Inscription of Khirgisiin Ovoo Monument (2016). Of them, the initial two inscriptions had been discovered by 1990, and the latter three since 2008, which have been followed by some alternative versions of deciphering due to some inadequate reviews. So they have given us a motivation to review the meanings of the words and expressions incorporated in them, as the following: These two inscriptions – properly viewed to be the classical monuments of the runic inscription, have some special words and expressions as well as personal names those are not noted in the monuments found in other provinces. One of these words, tulton which occurs twice in the Bömbögör inscription, is a compound name which is derived from tul (widow) and ton (gown) and which means “a mourning gown”. These five inscriptions have 77 tamgas in them, 35 of which are in the inscription of Bömbögör, like , , , and , to require some urgent and careful studies.