Бидний тухай
Багш ажилтан
Хүүхдийн зохиолоор дамжуулан сурагчдад өгч байгаа мэдээлэл нь тэдний мэдлэг, чадвар, хандлага, сэтгэлгээг хөгжүүлж чадах, амьдрах ухааны арга, ёс суртахууны хүмүүжил төлөвшил олгож байгаа эсэх, хүүхдийн насны онцлогт тохирсон эсэх зэргийг харгалзан үзэх нь зүйтэй байдаг. Иймд бид зохиолч Д.Мягмарын “Балын амт” туужийн үгийн сангаар байгуулсан цахим хөмрөгт суурилж, уг туужийн нийт үгийн сан, давтамжийг AntConc программаар, үеийн хэлбэр, бүтцийг тооцоолж гаргав. Мөн давтамжийн тооцоололдоо тулгуурлаж, дуурайх үгийг илрүүлснээс гадна уран дүрслэлд ашигласан үгсийг тусгайлан авч үзэж, тус туужийн хэлний онцлогийг тодруулахыг зорив. Энэхүү туужийн хувьд давтагдсан тоогоор 9020, давтагдаагүй тоогоор 2665 үг бүрдсэн бөгөөд үгийн сан, үе, дуурайх үгийн тооцооллоос үзвэл тус зохиол нь 6-10 настай хүүхдийн үгийн санг баяжуулж, хэл найруулгыг сайжруулахад чиглэсэн зохиолуудын нэг гэж үзэж болно.
С.Дашдооровын зохиол бүтээлүүд өвөрмөц шинж бүхий давтагдашгүй өгүүлэмжтэй байдгийн нэг нь “Хар нүдэн” өгүүллэг юм. Зохиол бичигдсэн тухайн үеийн нийгэм, хүмүүсийн үзэл хандлага хийгээд ямар ч цаг үед, хэн хүнд илэрдэг нэгэн зүйл “соёлын цочрол” (харь хэл, ахуй байдал, ёс уламжлал, зан заншил, хүмүүсийн зан төлөв, харилцаа хандлага, байгаль орчны өөр өнгө, төрх гэх мэт)-ын үүднээс хүний сэтгэл санаа, хүсэл зорилгод нөлөөлөх боломжтойг нээн дүрсэлсэн энэхүү зохиолын гол дүр Юндэнгийн зан төрх, үг үйлдэл, ухамсрын талаас нь зохиолч хэрхэн илэрхийлснийг задлан шинжилж, онцлог шинжүүдийг нь тодорхойлов.
Аль ч улс үндэстний аман зохиол, уран зохиолд амьтны дүрүүд байдаг ба энэ нь хэвшин тогтворжсон, биеэ даасан, тусгай тусгай хэв шинийн илэрхийлэл болдог. Өөрөөр хэлбэл аман зохиол, уран зохиол дахь амьтны дүрүүдийнх ихэнх нь хэвшсэн хэв шинжтэй, үүнийгээ дагаад тогтсон үлгэр, өгүүлэмжтэй болсон байдаг. Жишээ нь: • Үнэгний дүр: гэхэд хулжин хуйхар, заль мэхтэй хүмүүсийн төлөөлөл дүр болдог бол, • Хонь: нь номхон шударга, ноомой хүмүүсийн төлөөлөл дүр болж байна. • Туулай: нь цэцэн сэргэлэн, оюун ухаантай хүмүүсийн төлөөлөл дүр болдог. • Баавгай:-н дүр салан задгай, хөдөлгөөн удаантай, болхи бүдүүлэг хүний төлөөлөл дүр байна. Үүний нэгэн адил бидэнтэй ойрхон байдаг аман зохиол, уран зохиолын нэгэн амьтны дүр бол ЧОНЫН ДҮР. Монгол утга зохиол аман зохиолд “Чонын дүр” нэн элбэг. Ингэхдээ ихэвлэн онгироо дээрэнгүй, ховдог шунахай маягийн хүний төлөөлөл дүр болдог. Тэгвэл бид энэ удаа Д.Намдагийн “Хөгшин чоно ульсан нь” тууж ба Зян руны “Чонон сүлд” роман дахь чонын дүрийг харьцуулан үзэж, аман зохиолд үзүүлдэг чонын төлөөлөл дүртэй адил эсэх байгаа тухай, эсвэл өөр ондоо байна уу гэдгийг тодруулах үүднээс зарим нэг өгүүлэмжид тулгуурлан авч үзсэн болно.
Монгол Улсын сүүлчийн хаан VIII Богд Жибзүндамба /Жавзан-Агваанлувсанчойжинямданзанванчигбалсамбуу/ Богд дээд хэлний оюун сайт номын наран шашныг баригч эрхт сайн цогт/ Агваанлувсан /1869-1924/, / хутагт билээ. Манзуширийн хувилгаан гэж үе улиран нэрлэгдсэн “Манжийн хаан Бүрэн Засагч /Түн Жи/ итгэмжит шинжээч, туршуулуудынхаа мэдээллээр Агваанлувсанг Монголын бурхны шашны тэргүүн Богд Жибзүндамбын дүр мөн” гэж зарлигаар батламжилсан байна. Судлаач Хөвдүүд овогт Г.Жамсранжав: “Богд хаан” /УБ.1988.6-7/ 1875 оны 10 сарын 3-ны өдөр VIII Богд Их хүрээнээ морилон ирэв. Мөн сарын шинийн 5-ны өдрийн луу цагт түүнийг хутагтын ширээнээ залав” хэмээсэн буй. VIII Богд Жавзан-Агваанлувсанчойжнямданзанванчигбалсамбуу /“Оройн дээд”,“Түмэн наст” хэмээн өргөмжлөгдсөн/ нь 1874 онд Монгол нутгийн газар шороон дээр хөл тавьсан тэр жил буюу Хөх нохой жил Дондогдулам хатан /1874-1923/ Сэцэн хан аймгийн Хөвчийн Жонон бэйсийн хошуунд төрсөн нь тохиолдлын хэрэг биш болно. Монголчууд түүхийн бүтээлд VIII Богдын тухай тэмдэглэж өгүүлээд зуун дөч, уран зохиол, тайз, дэлгэцийн урлагт Богд хааны болоод Дондогдулам хатны дүрийг дүрслэн бүтээж, үзүүлснээс хойш эдүгээ хүртэл зуу гаруй жилийг үдсэн байна. Бид энэ удаад Дондогдулам хатны талаар өгүүлж буйн учир юун хэмээвээс 2024 онд Дондогдулам хатны эснэсний 150 жилийн ой тохиож байгаа билээ. Дондогдулам хатны тухай аман хууч, домог, хүүрнэл зохиолд хэрхэн дүрсэлсэн хийгээд, тайз, дэлгэцийн урлагт урлаж бүтээсэн зэргийг өгүүлэхээр зорьсон болно.
In reviewing Mongolian historiography, the main focus is on clarifying the circumstances, causes, and effects, as well as the related biography and dates while in the literature studies, there is a tendency to explain the history of the historical legends, artistic relationships, and writing methodology. Foreign and domestic scholars such as Damdinsuren Ts (1959), Gaadamba Sh, (1977), Sampildendev Kh, (1984), Tsagaan D, (1977), Biligsaikhan Ch, (2000) Dulam S, (2020), and Chultemsuren R, (2004) wrote and published many monographs and research papers. The researchers paid more attention to discovering the historical legends’ basis, the relationships between facts and arts, the date and place of the creation of the work, and some common patterns in their papers. In this paper, we tried to clarify the relationships between the versions of the legend conventionally named “The Legend of Togoon Taish” handed down in the historical sources of the XVII-XVIII centuries.
Уран зохиол нь хэл, дүр баатрын яриа нь дүр бүтээх үндсэн арга хэрэгсэл болдог учир утга зохиолын онолын сэтгэлгээний бүхий л түүхийн туршид аливаа зохиол бүтээлийн хэл найруулгад онцгой анхаарал хандуулж, судлан шинжилж ирсэн байдаг. Уг илтгэлд бид их зохиолч В.Инжаннаши “Хөх судар” романд Чингис хааны дүр, тэр дундаа Их эзэн хааны хэл, яриаг хэрхэн бүтээснийг шинжлэх юм. Дүр, баатрын хэл нь тухайн дүрийн бодол санаа, хэв шинжийг илэрхийлэх, зохиолч дүрийг бүтээхдээ зайлшгүй анхаарах чухал хэсэг учир Чингис хааны дүрийн үглэл болон харилцан яриа, үл гадагш илрэх баатрын дотоод яриа болох өчил зэргийг шинжлэн үзэх юм. Мөн Их эзэн хаан өрлөг жанжид, түшмэд, хатад болон жир энгийн ардтай хэрхэн харилцаж буйг авч үзэх, дүр хоорондын харилцаа холбоог шинжлэх юм. Ингэснээр дүр, баатрын холбоо хамаарал, нийгмийн аль бүлэгт чиглэн их зонхи ярьсныг тодруулах юм.
Түүхэн үйл явдлыг уран сайхны хэлбэрт оруулах, уран сайхны домгийг нэмэн дэлгэрүүлэх, хураан товчоолох нь XVII-XVIII зууны түүхэн сурвалж бичгүүдийн бичлэгийн үндсэн арга, тухайн цаг үеийн бичээчдийн бичих ур чадвартай шууд холбоотой асуудал юм. Бид энэ удаад “Тогоон тайшийн домог” гэж болзмолоор нэрлэсэн домгийн хувилбаруудын харьцаа тэдгээрийн уран сайхны онцлогийн талаар авч үзнэ.
Бид тус өгүүлэлд төрийн шагналт зохиолч Д.Мягмарын хүүхдийн зохиолын хэлний онцлогийг тодруулан AntConc хөрвүүлгийн программыг ашиглан уг туужийн нийт үгийн сан, давтамж, үгийн үеийн тоог гаргасны үндсэн дээр зохиолчийн гол онцлог нь үгийн санг уран дүрслэлд ашиглахдаа зөвхөн авиа дуурайх үг чимээ, хэлэх ярихыг тодотгон дэлгэрүүлсэн үйл үгийг тусгайлан авч үзэхийг зорив.
Цагийн ороо бусгаа байдалд бусдыгаа гүтгэн гүжирдэж, хилс хэрэгт унагаж, хэзээ хойно ч тэрхүү мунхаг мулгуу үзэл баримтлалтайгаа зууралдсаар байсан нэгэн 1941 онд “Уран зохиолч нарт тусламж” гэх гарын авлагад “Ядамсүрэн, Буяннэмэх, Раднаабазар, Аюуш зэргийн эсэргүү этгээдүүд болбоос өөрсдийн зохиолоос бусад өөр нэг ч хүний зохиолыг театрт тавихгүй явдлыг биелүүлж чадсан бөгөөд эдгээр нь өөрийн хувьсгалын эсэргүү зорилго бодлогыг хангахын тулд театрыг өргөнөөр ашиглаж чадсан ба заримдаа театраар дамжуулан хувьсгалын эсэргүү бодлогуудыг нэвтрүүлж болохгүй газар нь театрыг султгаж нам засаг ба ард нийтийн ашиг тусын төлөө тэмцэх тэмцлийг мохоохыг оролдсон болой. Эдгээр эсэргүү этгээд нараас театрыг утга чанаргүй бөгөөд зөвхөн цэнгэл ба уйтгарыг сэргээх газар болгохыг оролдож байсан байна.” гэж бичсэн нь баримт болон үлдсэн байна.
Бид тус өгүүлэлд Монгол Улсын ЕБС-ийн I-V ангийн Монгол хэлний сурах бичгийн цахим сан хөмрөгийг үүсгэж, уг сандаа тулгуурлан шүлгийн тоо, хэмжээ, зохиогчийн мэдээлэл, шүлэгтэй холбогдох асуулт даалгавар зэргийг тооцоо хэл шинжлэлийн үүднээс бүртгэн тооцож, үр дүнг харьцуулан шинжилснээ танилцуулахыг зорив. Энэхүү судалгаа нь I-V ангийн Монгол хэлний сурах бичгийн сургалтын агуулга, хөтөлбөр, стандарт зэргийг боловсруулах, сурах бичиг, сургалтын бусад хэрэглэгдэхүүн, шалгалтын материалыг зохион найруулахад ач холбогдолтой болно.
В этой статье мы считаем, что в “Разговорном” произведение можно разделить на три самостоятельных категорий и на основе примера мы использовали произведения конца XIX и начала XX вв. 1.Диалог2.Монолог3.По нашему мнению два произведения вместе создают форму “Разговорного” произведения.
Тус өгүүлэлд МУИС-ийн Утга зохиол урлаг судлалын тэнхимийн үе үеийн багш нарын сургалт, нийгмийн үйлчилгээний ажлын зэрэгцээ эрдэм шинжилгээ судалгааны ажлыг тасралтгүй хийж, монгол судлалыг хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмрийг оруулж ирсэн болохыг аман зохиол зохиол судлал, эртний уран зохиол судлал, уран зохиолын онол, орчин үеийн уран зохиол судлал, өрнө, дорнын уран зохиол судлал гэсэн дөрвөн чиглэлээр туурвисан судалгаа шинжилгээний гол бүтээлүүд хийгээд монгол судлалд оруулсан хувь нэмрийг тодорхойлж, тодруулбал “Монголын нууц товчоо” судлалаар Ш.Гаадамба, Гэсэр судлалаар Ц.Дамдинсүрэн, Жангар судлалаар Т.Дүгэрсүрэн, бөө мөргөл судлалаар Б.Ринчен, домог зүй-бэлгэдэл зүйн судалгаагаар С.Дулам, уран зохиол судлал шүүмжээр Г.Галбаатар нар нь монгол судлалд хүлээн зөвшөөрөгдсөний дотор МУИС-д 50 жил багшилсан профессор С.Дулам нь “Монгол домог зүйн дүр” (1989), “Монгол бэлгэдэл зүй” (1999-2002) зэрэг нэг сэдэвт бүтээлүүдээрээ монгол судлалд шинэ чиглэлийг үүсгэн хөгжүүлсэн болохыг гадаад дотоодын эрдэмтэн судлаачдын үнэлэлтэд тулгуурлан бичсэн байна,
Бид тус өгүүлэлдээ Монгол Улсын ЕБС-ийн I-V ангийн Монгол хэлний сурах бичгийг хэрэглэгдэхүүн болгон үгийн сангаар цахим сан үүсгэсэн бөгөөд уг сандаа тулгуурлан уран зохиолын нэр томьёог бүртгэн, бүтэц, давтамжийг харьцуулан, тогтвортой хэрэглээг тодорхойлсон судалгааны үр дүнгээ танилцуулахыг зорьсон болно.
Бид тус өгүүлэлд XIX зууны сүүлээс XX зууны дундуур хүртэлх үеийн Монголын нийгмийн амьдралыг өөрийн намтартайгаа холбон баримтаар өгүүлсэн Г.Навааннамжилын “Өвгөн бичээчийн өгүүлэл”, Академич Ц.Дамдинсүрэнгийн тэмдэглэн авч хэвлүүлсэн “Өвгөн Жамбалын яриа”-нд гарах хээ, чимэглэлтэй холбоотой мэдээ баримтыг шүүн үзсэнээ танилцуулж аман зохиолын нэг төрөл болох хууч ярианд тодорхой түүхэн цаг үеийн соёл, эдлэл хэрэглэл шашин соёлын ул мөр хадгалагдан үлдсэнийг тодрууллаа.
Бид тус өгүүлэлд Монгол Улсын ЕБС-ийн I-V ангийн Монгол хэлний сурах бичгийн цахим санг үүсгэж, шүлгийн тоо, хэмжээ, зохиогчийн мэдээлэл, шүлэгтэй холбогдох асуулт даалгавар зэргийг цахим хэл шинжлэлийн үүднээс бүртгэн тооцож, үр дүнг харьцуулан шинжилснээ танилцуулахыг зорив. Уг судалгааны онцлог нь өмнөх сурах бичиг дэх үгийн сан, нэр томьёоны тоон шинжилгээнүүдээс цахим сангаас тодорхой хэрэглэгдэхүүнийг сонгож авч, нарийвчилсан тооцооллыг хийсэнд оршино. Энэхүү судалгаа нь I-V ангийн Монгол хэлний сурах бичгийн сургалтын агуулга, хөтөлбөр, стандарт зэргийг боловсруулах, сурах бичиг, сургалтын бусад хэрэглэгдэхүүн, шалгалтын материалыг зохион найруулахад ач холбогдол нь оршино.
Haiku is a unique genre of traditional Japanese poetry that embodies the spirit of Zen, whose main goal is to achieve "satori" enlightenment. Japanese poetic heritage is an invaluable aesthetic heritage that has made an significant contribution to world literature, helping to spread the national tradition in all its forms through other representatives to understand the main sources of Zen.
Бид тус өгүүлэлдээ Монгол Улсын ЕБС-ийн I-V ангийн монгол хэлний сурах бичгийг хэрэглэгдэхүүн болгон нийт үгийн сангаар цахим сан үүсгэсэн бөгөөд уг санд тулгуурлан Япны Антони Лауренсийн AntConc хэрэгсэл болон МУИС-ийн Хэрэглээний Шинжлэх Ухаан, Инженерчлэлийн Сургуулийн (Ч.Алтангэрэл, Ж.Пүрэв) “Кирилл монгол бичвэрийн дуудлагын хөрвүүлгийн программ”-ыг ашиглан уран зохиолын нэр томьёог бүртгэн, давтамжийг тооцоолохын зэрэгцээ сурах бичиг тус бүрд нь болон хооронд нь харьцуулж, тогтвортой хэрэглээг тодорхойлохыг зорьсон болно.
ӨМӨЗО-ны урлаг, утга зохиолын онол, шүүмжлэлийн тусгай тогтмол хэвлэл болох Алтантүлхүүр сэтгүүлийн анхны дугаар 1981 онд хэвлэгдсэн цагаас өнөөг хүртэл (2020 оны 5 дугаар сар) нийт 195 дугаар хэвлэгдсэн бөгөөд ӨМӨЗО-ны утга зохиол, урлагийн холбооны дэд дарга асан Идшин санаачлан эхлүүлж түгээн дэлгэрүүлэх, нийтээр захиалан унших боломжтой болсон нь тухайн үеийн монгол үндэстний хувьд урлаг, утга зохиолын соёл, боловсрол, мэдээллээс хоцрогдохгүй байх, зохиолч, яруу найрагчид өөрийн уран бүтээлээ ард түмэнд хүргэх томоохон боломжийг бий болгосон байна. Нийт монгол үндэстнийхээ соёлын өв, түүнийг бүтээгчдийн түүхэн гавьяа, авьяас билиг, онцлог хэлбэрийг нь судлан дүгнэж, залгамжлан хөгжүүлэхийн зэрэгцээ утга зохиолын судлал шүүмжлэлийн онол төлөвшин бий болоход “Алтантүлхүүр” сэтгүүл зохих хувь нэмрийг оруулсаар иржээ.
The systematic studies on the importance and values of the International studies of Injannashi XX century have not been done yet. V.Injannashi Studies has played a significant role in the studies of ancient Mongolian literature and his works have become foremost subject of many western and oriental researchers for 60 years. During these periods numerous monographs and scientific importance and values of these works have been analyzed. Doing analysis and comparison will play a vital role to the studies of the renowned poet.
However, in 1936, the collections of long and folk song were published which were great significant work but in 1941, the Artistic institute had obliged to revise some words of twelve songs including “Samartai mod” etc by the Prime minister’s 6th decree. These twelve songs were revised and reduced the words and sentences which were related to Chingis bogd and religion.
