Бидний тухай
Багш ажилтан
Энэ онд археологич доктор, профессор З.Батсайханы төрсний 70 жилийн ой болж байна. Хэрээд овогт З.Батсайхан бол Монголын эртний судлалын шинэ үеийн эхлэлийг тавилцсан археологич эрдэмтний нэг бөгөөд МУИС-ийн Археологийн хөтөлбөрийг хөгжүүлэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулсан профессор багш билээ.
Тус өгүүлэлд Увс аймгийн Өмнөговь сумын Яргайтын хадны оршуулгаас илэрсэн эх хэрэглэгдэхүүнийг анх удаа нийтэлж байна. Яргайтын хадны нэгэн оршуулгыг бүлэг этгээд тонож сүйтгэн 2016 онд зарим олдворуудыг зарж борлуулахыг оролдох явцад илэрч эрүүгийн хэрэг үүсэн шалгагджээ. Улмаар тус газраас олдсон олдворуудыг хураан авч ЦЕГ-аас 2017 онд тухайн үеийн ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнд шилжүүлэн хүлээлгэж өгсөн билээ. Ийнхүү уг олдворууд судлаачдын гарт ирснээр өөр бусад хадны оршуулгын олдвор болон Түрэгийн үеийн морьтой оршуулгын эх хэрэглэгдэхүүнтэй харьцуулан судлах бололцоо үүссэн юм. Үүний дээр зохиогчдын зарим нь 2019 онд уг дурсгалт газарт очин ажиллаж тонуулаас үлдсэн эд өлгийн зүйлсийг түүвэрлэн авсны дээр дурсгалын тодорхойлолтыг үйлджээ. Олдворуудын харьцангуй он цагийг Түрэгийн үед хэмээн тогтоосон бол үнэмлэхүй он цаг НТ 580-675 он буюу Түрэгийн анхдугаар хаант улсын үед холбогдох нь тодорхой болсон бөгөөд харьцуулсан судалгааны үр дүнг баталсан байна. Энэхүү дурсгал нь Их мааньт ба Жаргалант хайрханы оршуулгын хамтаар Түрэгийн үед хамаарах хадны оршуулгын харьцангуй ховор жишээ болно.
Bronze and iron objects from the middle-class Xiongnu burials at Tamiryn Ulaan Khoshuu were examined for technology and chronology. The bronze objects were made from copper–tin–lead alloys, mostly for ornamental purposes, while the iron objects were household items made of cast iron. Radiocarbon measurements dated the site to the 4th century bce to the 1st century ce. The results revealed two key factors: (1) Xiongnu style material culture established by incorporating various contributions from across Eurasia at an earlier date than previously supposed; and (2) the emergence of regionally stratified material culture suggesting intimate political relationships consistently maintained between geographically distant Xiongnu communities.
Энэхүү илтгэлд Архангай аймгийн Ихтамир сумын нутаг Хойд Тамирын голын хөндийд ажилласан Монгол-Франц-Монакогийн хамтарсан хээрийн шинжилгээний ангийн археологийн малтлага судалгааны үр дүнгийн тухай өгүүлнэ.
Энэхүү өгүүлэлд Тамирын Улаан хошууны 28-р булшнаас гарсан харь гаралтай нэгэн шавар савыг сонгон авч тусгайлан судлахдаа Хүннү ба түүний баруун зүгийн нүүдэлчин хөршийн нэг Канцзюй нартай холбогдон харилцсан түүхийн мартагдсан хуудсыг сөхөх археологийн хэрэглэгдэхүүн болохыг тодруулахыг хичээв.
Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутагт Алтайн нурууны урд биед байх Дунд Хулдын голын хөндийд Чойлонгийн гармын дэргэд байх нэгэн ханан хаданд “Сэлэнгийн хэлбэрийн” хадны зураг илэрчээ. Зосон зургууд нь хоёр бүлгээс бүрдэх бөгөөд хос гурвалжин бүхий нэгдүгээр бүлэг холбогдох соёл, он цаг нь баттай биш бол хос зураас, мал амьтад, хүн, дөрвөлжин хүрээ бүхий хоёрдугаар бүлэг нь хожуу хүрэл, түрүү төмрийн үед хамаарах Дөрвөлжин булшны соёлын зураг дүрслэл мөн юм. Мөн эдгээрийн ойролцоо сийлбэрлэх аргаар бүтээсэн дөрвөн бугын дүрслэл байх нь Хиргисүүр, буган хөшөөний соёлд хамаарах ажээ. Энэхүү зосон зураг нь одоогоор Дөрвөлжин булшны соёлд хамаарах “Сэлэнгийн хэлбэрийн” хадны зургийн хамгийн баруун захад байгаа тул судалгааны ач холбогдолтой юм.
Хуучин чулуун зэвсгийн үеийн хадны зургийн дурсгал Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутагт Алтайн нурууны урд биед байх Хөх булгийн рашааны хойд их ханан хадны ард хормойд нэгэн жижиг хөмөгт илэрсэн байна. Энд нийт 21 зураг дүрслэлийг улаан ба хар хөх өнгийн зосоор үйлджээ. Хамгийн олон тоотой нь нийт 13 ширхэг алганы урвуу дүрслэлүүд бөгөөд палеолитын зургийн хэв загвар, техникээр бүтээгдсэн байна. Мөн энд байх хүний дүрслэл, геометр дүрслэлүүд нь дэлхий даяар түгээмэл тархсан палеолитын үеийн агуйн зосон зургийн дурсгалуудтай адилсах юм. Энэхүү дурсгал Төв Азийн гүнд анх удаа илэрч байгаа палеолитын үеийн алганы урвуу дүрслэл болохын хувьд онц сонирхолтой болно.
Дэлхийн өв - Монгол Алтайн хадны зургийн цогцолборын хамгаалалтын бүсэд багтах Бага Ойгор-VI дурсгалт газарт чулуун зэвсгийн үед хамаарах хадны зургийн томоохон бөөгнөрөлийг анх 2004 онд Ц.Төрбат илрүүлсэн бөгөөд 2019 онд Ц.Төрбат, Н.Батболд, Б.Өмирбек нар баримтжуулж судалсан байна. Уг цогцолбор нь дээд палеолитын үед хамаарах адуу, янгир, аргаль, буга, үхэр, могой зэрэг амьтдын дүртэй 41 зураг, хүрлийн үед хамаарах 16 зураг, нийт 57 зургаас бүрдэнэ. Уг дурсгалын хадгалалтын байдал ижил төстэй дурсгалуудаас хавьгүй сайн бөгөөд үзэгдэх байдал нь тод томруун юм. Үүнтэй ижилсэх палеолитын үеийн сийлмэл зургийн нээлттэй дурсгалууд дэлхийд харьцангуй цөөн байдаг бөгөөд газар зүйн хувьд хамгийн ойрын дурсгал нь Өмнөд Кавказын Гобустаны дурсгал бөгөөд хамгийн том бөөгнөрөл нь Иберийн хойгт байна. Алдарт Хойд Цэнхэрийн агуйн зосон зургийн зэрэгцээ палеолитын үеийн олон тооны сийлмэл зургийн дурсгалууд нээгдээд байгаа тул Монгол Алтайн бүс нутгийг дурсгалуудын тоо, тархалтын хэмжээг харгалзан үзэж “өвөг урлагийн голомт нутаг” гэж тодорхойлж болохоор ач холбогдолтой газар болоод байна.
Innovations in horse equipment during the early Middle Ages provided advantages to societies from the steppes, reshaping the social landscape of Eurasia. Comparatively little is known about the precise origin of these crucial advances, although the available evidence points to early adoption in East Asia. The authors present new archaeological discoveries from western and northern Mongolia, dating to the fourth and fifth centuries AD, including a wooden frame saddle with horse hide components from Urd Ulaan Uneet and an iron stirrup from Khukh Nuur. Together, these finds suggest that Mongolian groups were early adopters of stirrups and saddles, facilitating the expansion of nomadic hegemony across Eurasia and shaping the conduct of medieval mounted warfare.
Millet is a highly adaptable plant whose cultivation dramatically altered ancient economies in northern Asia. The adoption of millet is associated with increased subsistence reliability in semi-arid settings and perceived as a cultigen compatible with pastoralism. Here, we examine the pace of millet’s transmission and locales of adoption by compiling stable carbon isotope data from humans and fauna, then comparing them to environmental variables. The Bayesian modelling of isotope data allows for the assessment of changes in dietary intake over time and space. Our results suggest variability in the pace of adoption and intensification of millet production across northern Asia.
Мянгад сум археологийн өвөөр нэн баялаг. Энэ нутагт наад дах нь 4000 жилийн тэртээгээс хүн тасралтгүй амьдран суужээ. Археологийн өвийн судалгаа нь дөнгөж эхэлж байгаа боловч хэд хэдэн малтлага судалгаа ба өргөн хүрээтэй хайгуул хийгдээд байна. 2009 оны байдлаар тус сумын нутагт 100 дурсгалт газарт 1195 археологийн обьект бүртгэгдээд байна.
БШУЯ-ны дэргэдэх Монгол судлалыг дэмжих үндэсний зөвлөлөөс гаргасан шийдвэрийн дагуу БШУЯ-ны сайдын 2022 оны 5 сарын 12-ны өдрийн А-168 тоот тушаал болон судалгааны эрхийг МУИС-д шилжүүлсэн эрхийн дагуу МУИС-ийн Археологийн судалгааны төвөөс “Монгол Алтайн хадны зургийн геоархеологийн судалгаа ба дижитал сэргээлт” төслийг Баян-Өлгийн аймгийн Улаанхус сумын нутагт орших Цагаан салаа-Бага Ойгорын хадны зургийн цогцолбор дурсгалт газарт 2022-2023 онд 2 жил хэрэгжүүлэхээр болсон билээ. ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн жагсаалтад орсон Монгол нутагт төдийгүй Хойд Азийн нутаг дахь хамгийн өргөн газар нутгийг хамарсан баялаг судлагдахуун бүхий Цагаан салаа-Бага Ойгорын хадны зургийн цогцолбор дурсгалт газарт тотал буюу археологийн бүрэн баримтжуулалтыг хийж бүрэн мэдээллийн санг бүрдүүлэх, дижитал баримтжуулалт хийх, газар зүйн мэдээллийн сантай археологийн санг холбосон ArcGIS Online - Web GIS Mapping Software платформын хэрэглэгдэхүүн цуглуулах зорилгоор 2022 оны хээрийн судалгааны ажлыг 9 сарын 2-ны өдрөөс 10 сарын 2-ны өдрийг хүртэл нийт 30 хоногийн хугацаанд хийж гүйцэтгэлээ.
МУИС-ийн Археологийн судалгааны төвөөс Францын Цөлийн ба Хээр талын хүрээлэнтэй байгуулсан гэрээний хүрээнд Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын Таван толгойн Баруун Овоонд 2 байгууламж, мөн аймгийн Эрдэнэцагаан сумын Жаргалантын Адгийн ширээнд 2 байгууламжийг малтан судлав. Таван толгойн Баруун овоонд хийсэн малтлагын ажил 2022 оны 8 сарын 30-наас 9 сарын 13-ны хооронд явагдсан бол Жаргалантын Адгийн ширээнд хийсэн судалгаа 9 сарын 14-16-ны хооронд явагдав. Судалгааны багт зохиогчдоос гадна Сорбонны их сургуулийн докторант А.К.Аллард болон МУИС-ийн археологийн мэргэжлийн оюутнууд оролцсон болно. Энэхүү судалгааны зорилго бол 2010 онд хийгдсэн судалгааны үргэлжлэл бөгөөд юуны өмнө давагдашгүй хүчин зүйлийн улмаас дуусгаж амжаагүй 53-р булшийг малтлаж дуусгах, мөн үргэлжлүүлэн Монголын үеийн оршуулгын дурсгалуудыг малтан шинжлэхэд оршиж байна. Малтлагаас илэрсэн олдвор хэрэглэгдэхүүнийг, түүний дотор хүн малын ясны олдворыг нарийвчилсан судалгаанд хамруулж Монголын үеийн археологийн судалгаанд хувь нэмэр оруулах юм.
Монгол-Франц-Монакогийн хамтарсан археологийн хээрийн судалгааны анги 2022 оны 07-р сарын 01-ээс 07-р сарын 23-ны хооронд Хойд Тамирын Баянцагааны хөндийд Түрэгийн язгууртны тахилын онгонд малтлага судалгаа хийв. Тус онгон нь гадна талаараа зууван дугуй хэлбэрийн шороон далантай. Уг шороон далан нь 42,557,3 м, тахилын онгоны үндсэн чулуун байгууламж нь 10,912,2 м хэмжээтэй. Суваг нь зүүн урд талаараа бусад хэсгээс харьцангуй гүн бол хойд болон баруун хойд талаараа далан нь харьцангуй өндөр. Тахилгын онгон нэлээд эвдэгдсэн ба харин шороон далангийн зүүн урд хэсэг их налуу байдалтай болсон нь үеэр усны нөлөөнөөс үүссэн бололтой.
Тамирын Улаан Хошууны Хүннүгийн оршуулгын дурсгалт газар нь Монголын археологийн судалгаанд танигдсан өвөрмөц материал хэрэглэгдэхүүнээр нэн баялаг билээ. Тиймээс Тамирын голын Хүннүчүүдийн эдийн соёлын хийгээд удамшил зүйн цогц судалгааг хийхэд онцгой ач холбогдолтой дурсгалт газар юм. Тиймээс сүүлийн жилүүдийн судалгааны нэгэн гол зорилго бол Тамирын голын хүннүчүүдийн удамшил зүйн асуудалд анхаарал хандуулж тухайн оршуулгын газрын оршуулгын бүлгүүдийг онцлон судлахад илүү анхаарч байгаа билээ. Энэ жилийн судалгаа дээрх зорилгын хүрээнд явагдаж 9 булшийг малтлан судалсан байна. Малтлагаар бүтэн хүрэл толь, сараачмал зурагтай нумын ясан наалт, ханз үсэгтэй хамрын ясан наалт зэрэг ховор нандин олдорууд гарчээ.
МУИС-ийн Археологийн судалгааны төв ба ХБНГУ-ын Боннын Их Сургуулийн хамтарсан төслийн хүрээнд 2022 оны 06-р сарын 12-оос 07-р сарын 04-ний хооронд Баян-Өлгий аймгийн Бугат сумын Хатуугийн голын хөндий, Цэнгэл сумын нутагт Шивээтхайрхан уулын ойролцоо хүрэл зэвсгийн үед холбогдох хоёр булш малтан судлав. Монгол-Германы хамтарсан судалгааны анги хүрлийн үеийн нүүдэлчдийн археологийн дурсгалыг малтан судалж хүн ба малын яс олж илрүүлэх, судалгааны эх хэрэглэгдэхүүн цуглуулах, тэдгээрийн он цагийг тогтоох, изотопын ба байгалийн шинжлэх ухааны бусад аргаар илүү нарийн судалгаа хийх үндсэн зорилготой. Ялангуяа харьцангуй бага судлагдсан Алтайн бүс нутгийн Хүрэл зэвсгийн үеийн эртний нүүдэлчдийн аж ахуй, соёлыг археологийн үүднээс тодруулахад хувь нэмэр оруулахыг зорин ажиллаж байна. Судалгааны ангийг Монгол талаас төслийн удирдагч Антропологи, археологийн тэнхмийн багш доктор Ц.Төрбат, Германы талаас Бонны Их Сургуулийн профессор Янн Бемманн нар удирдан ажилласан бол хээрийн судалгааны ахлагчаар докторант Н.Баярхүү, туслах ажилтнаар Антропологи, археологийн тэнхмийн III, IV дамжааны оюутнууд болох У.Дашдорж, Т.Ганцэцэг, Б.Эрдэнэсувд, Б.Тогууд нар, мөн Францын Сурбоны Их Сургуулийн докторант Анне Каралине болон орон нутгийн залуучууд, жолооч, тогооч зэрэг 10 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй ажиллав.
Хүннүгийн оршуулгын зан үйл хэдийгээр тогтвортой бөгөөд археологийн соёлын үндсэн ноён нуруу болж байх боловч тасралтгүй хувьсан өөрчлөгдөж ирсэн байна.
The initial movement of herders and livestock into the eastern steppe is of great interest, as this region has long been home to pastoralist groups. Due to a paucity of faunal remains, however, it has been difficult to discern the timing of the adoption of domesticated ruminants and horses into the region, though recent research on ancient dairying has started to shed new light on this history. Here we present proteomic evidence for shifts in dairy consumption in the Altai Mountains, drawing on evidence from sites dating from the Early Bronze to the Late Iron Age. We compare these finds with evidence for the rise of social complexity in western Mongolia, as reflected in material remains signaling population growth, the establishment of structured cemeteries, and the erection of large monuments. Our results suggest that the subsistence basis for the development of complex societies began at the dawn of the Bronze Age, with the adoption of ruminant livestock. Investments in pastoralism intensified over time, enabling a food production system that sustained growing populations. While pronounced social changes and monumental constructions occurred in tandem with the first evidence for horse dairying, ~1350 cal BCE, these shifts were fueled by a long-term economic dependence on ruminant livestock. Therefore, the spread into the Mongolian Altai of herds, and then horses, resulted in immediate dietary changes, with subsequent social and demographic transformations occurring later.
Буган хөшөө хэмээн энэхүү үзэгдэл бол дэлхийн хэмжээнд хосгүй, зөвхөн Төв Ази, тэр дундаа Монгол нутагт төвлөсөн нийгэм-соёлын үсрэнгүй хөгжил, нүүдлийн соёл иргэншлийн гайхашигт гэрч баримт юм. Иймээс ч ЮНЕСКО-ийн Дэлхийн өвийн урьдчилсан жагсаалтад Монгол улсын нэрийн өмнөөс багтаж одоо бүртгэгдэх шатандаа явж байна. Энэхүү илтгэлийг 2021 онд нийтлэгдсэн “Монгол ба бүс нутгийн буган хөшөөний соёл” нэгэн сэдэвт зохиолд Ц.Төрбатын бичсэн Удиртгал ба Ц.Төрбат, Ж.Гантулга, Н.Баярхүү нарын бичсэн Дүгнэлт хэсэгт тулгуурлан хийв. Үүний дээр Монголын буган хөшөөдийн хадгалалтын байдлыг нэмж оруулсан болно. Хадгалалтын байдлын тоон мэдээллийг гаргахдаа 2018 онд анх удаа, 2021 онд хоёрдахь удаагаа хэвлэгдсэн “Монгол ба бүс нутгийн буган хөшөөний соёл” 2 боть каталогийн мэдээллийг ашигласан болно. Энэ илтгэлийн санаануудыг дээрх бүтээлүүдээс дэлгэрүүлэн үзэж болно.
The analysis of archaeological textiles is a primary source of knowledge about past societies, and the information it provides is remarkably diverse. However, special preservation conditions are needed to obtain an accurate picture of the use of textiles, particularly in the making of clothing. In Tomb 14 at the site of Burgast (Altai Mountains, Mongolia), excavated in 2016 by the French archaeological mission in Mongolia and the Institute of Archaeology of the Mongolian Academy of Sciences, the particular local conditions favoured the preservation of organic materials, including the complete clothing worn by the mummy of a child belonging to the Bulan-Kobin culture. This paper examines several questions on the origin of the raw material used and the role of these garments in funerary practices. The fibre analysis indicates that the silk and taffeta fabrics used to dress the mummy likely from China. We consider a plurality of sources (historical, archaeological, technical study analysis), as silk could have travelled. Our study of the tailoring shows that some of the textiles were probably re-used and provides new insights into clothing design and know-how. We argue that the deceased was dressed with care, and we propose that specific, non-quotidian garments were used for the funeral ceremony. Together, these findings contribute to describing little-known aspects of the Bulan-Kobin culture and hypotheses about its relations within the Xiongnu confederation.
Kazakh herders of the Mongolian Altai practice a form of nomadism characterised by high altitudinal amplitude and more frequent movements than in other regions of Mongolia. This paper proposes a local scale study of nomadic practices using an original multidisciplinary methodological approach combining anthropological surveys and several years' GPS data tracking of five herder families' herds. The dialogue between geo-localised and qualitative data over several consecutive years makes it possible to better understand the environmental, economic, social and individual factors that determine nomadic routes and calendars. It also highlights the ways in which herders cope with interannual variations. In particular, this new methodology reveals the importance of temporary herd separations and re-evaluates the frequency of nomadic movements, which might have been underestimated by the classical anthropological approach.
ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн ба Францын Үндэсний Байгалийн Түүхийн Музейн судлаачдын хамтарсан “Түрүү түүхэн ба түүхэн үеийн оршин суугчдын цогц судалгаа” төслийн хүрээнд Археологийн хүрээлэнгийн судлаачид 2021 оны 09-р сарын 03-аас 09-р сарын 26-ны хооронд Архангай аймгийн Ихтамир сумын Хойд Тамирын голын хөндийд орших Алтансандал уулын орчимд ажиллав.
Баян-Өлгий аймгийн “Эрчим Баян-Өлгий” ХК-ий хүсэлтийн дагуу 2021 оны 07-р сарын 11-ний өдрөөс 07-р сарын 21-ний өдрүүдэд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Ц.Төрбат, Д.Батсүх, Н.Баярхүү нарын ахалсан судалгааны баг Увс аймгийн Бөхмөрөн сумын нутагт орших нүүрсний уурхайн ашиглалтын талбайд байсан археологийн дурсгалуудад авран хамгаалах малтлага судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэв.
Герман улсын Боннын Их сургуулийн “Монголын хүрлийн үеийн археологийн дурсгалуудын он цаг үечлэл” грант төслийн хүрээнд Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутаг Шадатын бэлчир хэмээх газарт 2021 оны 7-р сарын 12-27-ны өдрүүдэд малтлага судалгааны ажил хийж гүйцэтгэлээ. Хээрийн шинжилгээний ангийн ахлагчаар доктор (Ph.D), профессор Ц.Төрбат, эрдэм шинжилгээний ажилтан Д.Батсүх, Ц.Цэлхагарав, Говь-Алтай аймгийн музейн ажилтан О.Нэргүй нарын бүрэлдэхүүнтэй ажиллав. Дээрх хугацаанд хүрлийн үеийн түүхэнд холбогдох хүн чулуут байгууламж 1, хиргисүүрийн дагуул байгууламж 3, хөшөө чулуу 1, дөрвөлжин булш 1, он цаг тодорхойгүй чулуун байгууламж 2, нийт 7 тооны дурсгалыг тус бүр малтан судлав. Мөн судалгааны ажлын явцад Хөх булаг хэмээх газарт хүний алганы дүрслэл бүхий зосон зураг болон Дунд Шадатын голд олон сонирхолтой дурсгалуудыг үзэж танилцан анхан шатны баримтжуулалтын ажлыг хийж гүйцэтгэв.
Монгол банкны захиалгаар хэрэгжүүлж буй “Тамирын голын хүннүгийн эрдэнэс” төслийн хүрээнд 2021 оны 08-р сарын 10-30-ны өдрүүдэд Архангай аймгийн Өгийнуур сумын нутаг Тамирын Улаан хошууны дурсгалт газрын баруун дэнжид орших 69, 70 болон 110 дугаартай харьцангуй том хэмжээтэй 3 булшийг малтан судаллаа. Хээрийн шинжилгээний ангийн ахлагчаар доктор (Ph.D), профессор Ц.Төрбат, эрдэм шинжилгээний ажилтан Б.Эрдэнэ, Ц.Цэлхагарав нар оролцон ажиллав. Хэдийгээр эдгээр булшнууд нь ихэд тоногдож сүйтгэгдсэн байсан боловч зарим сонирхолтой олдвор хэрэглэгдэхүүн илэрч олдсоны дотор урьд өмнө илэрч байгаагүй төмрөөр бүрж, хуудсан алтаар чимэглэсэн эмээл болон хударга хөмөлдрөгний алтан чимэглэлүүд зэргийг дурдаж болно.
Domestication of horses fundamentally transformed long-range mobility and warfare1. However, modern domesticated breeds do not descend from the earliest domestic horse lineage associated with archaeological evidence of bridling, milking and corralling2,3,4 at Botai, Central Asia around 3500 BC3. Other longstanding candidate regions for horse domestication, such as Iberia5 and Anatolia6, have also recently been challenged. Thus, the genetic, geographic and temporal origins of modern domestic horses have remained unknown. Here we pinpoint the Western Eurasian steppes, especially the lower Volga-Don region, as the homeland of modern domestic horses. Furthermore, we map the population changes accompanying domestication from 273 ancient horse genomes. This reveals that modern domestic horses ultimately replaced almost all other local populations as they expanded rapidly across Eurasia from about 2000 BC, synchronously with equestrian material culture, including Sintashta spoke-wheeled chariots. We find that equestrianism involved strong selection for critical locomotor and behavioural adaptations at the GSDMC and ZFPM1 genes. Our results reject the commonly held association7 between horseback riding and the massive expansion of Yamnaya steppe pastoralists into Europe around 3000 BC8,9 driving the spread of Indo-European languages10. This contrasts with the scenario in Asia where Indo-Iranian languages, chariots and horses spread together, following the early second millennium BC Sintashta culture.
Identifying the isotopic signatures of vertical mobility and alpine meadows exploitation in the teeth of domesticated animals can be a key to understanding the subsistence strategies used by pastoral communities through history. Indeed, the oxygen (δ18O) and carbon (δ13C) isotopic composition of sequentially sampled tooth enamel, used alone or in combination have been commonly employed to investigate altitudinal mobility and alpine exploitation. However, conflicting interpretations of the outcomes of these analyses exist, due in part to the paucity of modern reference datasets. In this study, we propose a new reference set, composed of GPS monitored sheep, goats and horses from the Mongolian Altai, to investigate the influence of vertical mobility and mean grazing altitude, on the C and O isotopic compositions of sequentially sampled tooth enamel and on the C isotopic composition of horse tail hair. We found that δ13C values were negatively correlated with the mean grazing altitude and time of residency of alpine meadows. Although no correlation was found between the average δ18O values of tooth enamel and mean grazing altitude, vertically mobile livestock had a higher intra-tooth range in δ18O values than vertically immobile livestock, possibly reflecting the ingestion of isotopically more diverse sources of water. Moreover, the coefficient of the correlation between δ13C and δ18O values of tooth enamel was - although weakly - negatively correlated with the standard deviation of the animal mean grazing altitude (i.e. reflecting the frequency of altitudinal mobility). These results confirm that δ13C and δ18O analyses of tooth enamel and tail hair can be used to infer animal mobility and land use in modern and ancient times.
Антропологический состав населения ранних этапов бронзового века Мон- гольского Алтая характеризуется неоднородностью. Череп взрослого мужчины афанасьевской культуры из кургана 1 могильника Кургак гови отличается заметным морфологическим своеобразием на фоне всех исследованных афанасьевских краниологических материалов Южной Сибири и Центральной Азии. Тем не менее афанасьевская группа из трансграничных высокогорных районов Алтая, в которую включены измерительные данные этого черепа, в среднем также характеризуется протоевропеоидным комплексом признаков восточноевропейского происхождения (Эрдэнэ и др., 2020). Среди единокультурных групп она наиболее сходна по краниометрическим и остеологическим характеристикам с серией из могильника Шатар-Чулу в Центральной Монголии, а обе они выделяются еще большей массивностью черепа и максимальными продольными размерами посткраниального скелета.
