Дэлгэрэнгүй мэдээлэл

Монгол орон далай тэнгисээс ихээхэн алслагдсан, Төв Азийн эх газрын төвд, далайн түвшнээс ихээхэн өндөр өргөгдсөн (дундажаар 1580 м), агаарын зонхилох урсгал талдаа өндөр уул нуруудаар хүрээлэгдсэн, эх газрын эрс тэс, хуурай сэрүүн уур амьсгалтай. Газарзүйн байршил, уур амьсгалын нөхцөл, эдийн засгийн салбарын бүтэц, хүн амын амьдралын хэв маяг зэргээс шалтгаалан уур амьсгалын өөрчлөлтөд нэн эмзэг орны тоонд багтаж байна. Монгол улс хоёрдугаар 2 жил (BUR2) тутмын нэмэлт тайлан-илтгэлийг боловсруулж, НҮБ-ийн Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенцийн газарт илгээсэн ба энэхүү тайланд Монгол улсын улсын хүлэмжийн хийн ялгарлын салбаруудын өнөөгийн байдал, тайланг боловсруулах бүтэц, зохион байгуулалт, түүнд тулгамдаж буй саад бэрхшээлийг тодорхойлох, орхигдлыг үнэлэх, санхүү, техник, чадавхыг бэхжүүлэх хэрэгцээ шаардлагын талаар тодорхойлон оруулсан. Мөн хүлэмжийн хийн ялгарал, шингээлтийн анхдугаар тайлан илтгэл (BUR1) илгээгдснээс хойшхи Монгол улсын хэмжээний бодлого, хөтөлбөрийн шинэчлэл, хүлэмжийн хийн ялгарлын салбаруудын ХХЯ-г бууруулах бодлого, хөтөлбөрийн шинэчлэл, Монгол улсын Олон улсын нүүрстөрөгчийн зах зээлд оролцож буй оролцооны талаар оруулсан болно. Эцэст нь ХХЯ-г бууруулах арга хэмжээ, тэдгээрийн нөлөөллийн үнэлгээний суурь сценарыг тухайлбал ойн шингээлтийг тооцоолохдоо COMAP, EX-ACT харин бусад салбарын хувьд LEAP загварыг ашигласан. Тооцооны үр дүнгээс Монгол улсын ХХЯ 2020 онд 20.9 сая т СО2-экв. байсан бол 2030, 2040 болон 2050 онд харгалзан 61.4, 77.2 ба 97.4 сая т СО2-экв. болж өсөхөөр байна. Газар ашиглалт, газар ашиглалтын өөрчлөлт, ойн салбарын ХХЯ-н бууралтыг тооцохгүй тохиолдолд дээр дурдсан онуудад ХХЯ-г харгалзан 24.3, 26.4 болон 27.4%-иар, хэрэв энд дурдсан салбаруудын бууралтыг тооцвол харгалзан 32.1, 35.4 ба 36.7%-иар бууруулахаар тооцоологдсон байна.

Эрчим хүч нь улс орны аюулгүй байдал, нийгэм, эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангах, түрүүлж хөгжүүлэх шаардлагатай эдийн засгийн суурь салбар төдийгүй Монгол улын нийт хүлэмжийн хийн ялгарлын (ХХЯ) тэн хагасыг дангаараа эзэлдэг. Тухайн салбарын ХХЯ-н дийлэнх нь нүүрс болон шингэн түлш шатаах, олборлох, тээвэрлэхтэй холбоотой учраас нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн цаашдын чиг хандлагаас үзвэл тус салбарын үйл ажиллагаатай холбоотой ХХЯ цаашид ч эрс нэмэгдэх төлөвтэa. Энэ салбарын ХХЯ-г эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн ба хэрэглээний гаралтай хэмээн хуваадаг. Тус салбарын ХХЯ, түүнийг бууруулах үйл ажиллагаа нь салбарыг хөгжүүлэх хууль, эрхзүйн болон бодлогын баримт бичгүүд, тэдгээртэй холбоотой гаргасан төсөл, хөтөлбөрийн төлөвлөлт, хэрэгжилттэй шууд уялдана. Өнгөрсөн болон ирээдүйн ХХЯ-г тооцоолохын тулд LEAP (Long-range Energy Alternatives Planning) загварыг ашигласан. Уг загварт нийгэм, эдийн засгийн үзүүлэлтүүд, тэдгээрээс хамаарсан эрчим хүчний ирээдүйн хэрэгцээ шаардлага, түүнд шаардагдах одоо байгаа болон ирээдүйд ашиглалтанд оруулах эрчим хүчний үүсгүүрүүдийн хүчин чадал, үйлдвэрлэл, түүний үр ашгийн талаарх мэдээллүүдийг 2010-2020 оноор цуглуулж 2050 он хүртэлх тооцоог хийсэн. Тэдгээр тоон мэдээлэл өнгөрсөн, одоогийн болон улс орны бодлого, хөтөлбөр, төлөвлөгөөнд тусгасан ирээдүйн зорилтуудын дагуу төлөвлөгдөж орсон. Тооцоогоор уг салбартай холбоотой нийт ХХЯ 2020 онд 21.0 сая.т СО2-экв. байснаа 2025, 2030, 2040, 2050 онуудад харгалзан 34.7, 41.8, 51.6, 65.2 сая.т СО2 экв болж өсөхөөр байна. Хөгжлийн баримт бичгүүдийн хүрээнд тус салбарт ХХЯ-г бууруулах талаар авч явуулж буй гол бодлого, арга хэмжээнүүдийн чиглэлийг нэгтгэн сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээг нэмэгдүүлэх болон эрчим хүчний үйлдвэрлэл, хэрэглээний үр ашгийг дээшлүүлэх гэсэн 2 үндсэн бүлэгт хувааж тооцоог хийсэн. Тэгвэл төлөвлөсөн бүх төсөл, арга хэмжээг хэрэгжүүлж чадвал сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих замаар ХХЯ-н хэмжээг 2025, 2030, 2040, 2050 онуудад харгалзан 2.1, 3.1, 3.5 болон 3.9 сая.т CO2-экв.-ээр бууруулахаар байгаа бол эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэх замаар тус онуудад харгалзан 3.8, 6.2, 8.0, 10.1 сая.т СО2-экв. хэмжээтэйгээр бууруулах боломжтой юм.

Монгол орон далай тэнгисээс ихээхэн алслагдсан, Төв Азийн эх газрын төвд, далайн түвшнээс ихээхэн өндөр өргөгдсөн (дундажаар 1580 м), агаарын зонхилох урсгал талдаа өндөр уул нуруудаар хүрээлэгдсэн, эх газрын эрс тэс, хуурай сэрүүн уур амьсгалтай. Газарзүйн байршил, уур амьсгалын нөхцөл, эдийн засгийн салбарын бүтэц, хүн амын амьдралын хэв маяг зэргээс шалтгаалан уур амьсгалын өөрчлөлтөд нэн эмзэг орны тоонд багтаж байна. Монгол улс хоёрдугаар 2 жил (BUR2) тутмын нэмэлт тайлан-илтгэлийг боловсруулж, НҮБ-ийн Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенцийн газарт илгээсэн ба энэхүү тайланд Монгол улсын улсын хүлэмжийн хийн ялгарлын салбаруудын өнөөгийн байдал, тайланг боловсруулах бүтэц, зохион байгуулалт, түүнд тулгамдаж буй саад бэрхшээлийг тодорхойлох, орхигдлыг үнэлэх, санхүү, техник, чадавхыг бэхжүүлэх хэрэгцээ шаардлагын талаар тодорхойлон оруулсан. Мөн хүлэмжийн хийн ялгарал, шингээлтийн анхдугаар тайлан илтгэл (BUR1) илгээгдснээс хойшхи Монгол улсын хэмжээний бодлого, хөтөлбөрийн шинэчлэл, хүлэмжийн хийн ялгарлын салбаруудын ХХЯ-г бууруулах бодлого, хөтөлбөрийн шинэчлэл, Монгол улсын Олон улсын нүүрстөрөгчийн зах зээлд оролцож буй оролцооны талаар оруулсан болно. Эцэст нь ХХЯ-г бууруулах арга хэмжээ, тэдгээрийн нөлөөллийн үнэлгээний суурь сценарыг тухайлбал ойн шингээлтийг тооцоолохдоо COMAP, EX-ACT харин бусад салбарын хувьд LEAP загварыг ашигласан. Тооцооны үр дүнгээс Монгол улсын ХХЯ 2020 онд 20.9 сая т СО2-экв. байсан бол 2030, 2040 болон 2050 онд харгалзан 61.4, 77.2 ба 97.4 сая т СО2-экв. болж өсөхөөр байна. Газар ашиглалт, газар ашиглалтын өөрчлөлт, ойн салбарын ХХЯ-н бууралтыг тооцохгүй тохиолдолд дээр дурдсан онуудад ХХЯ-г харгалзан 24.3, 26.4 болон 27.4%-иар, хэрэв энд дурдсан салбаруудын бууралтыг тооцвол харгалзан 32.1, 35.4 ба 36.7%-иар бууруулахаар тооцоологдсон байна.

Дэлхийн дулаарал, хуурайшил болоод хүний үйл ажиллагааны хамтын нөлөөн дор цаг уурын үзэгдэл, элементийн шинж чанар ихээхэн өөрчлөгдөж улмаар тэдгээрийн байгаль орчин, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл нэмэгдсээр байна. Суурин газарт хүйтний улиралд агаарын бохирдлыг удаан хугацаанд хуримтлуулах байгалийн үзэгдэл болох газрын гадарга орчмын температурын инверс, түүний өөрчлөлтийг энд дурдаж болно. Температурын инверс нь агаар мандлын тогтвортой төлөв байдлыг бий болгосноор хэвтээ чиглэлийн салхины хурд, агаарын босоо хөдөлгөөн буюу конвекц төдийгүй эмх замбараагүй холилдох буюу турбулент солилцооны эрчмийг ихээхэн хэмжээтэйгээр сулруулдаг учир хот, суурин газрын байршлыг төлөвлөх, агаарын бохирдлын зэргийг үнэлэх, малын бэлчээрийг зөв зохистой ашиглах, өвөлжөө, хаваржааны газрыг сонгох, тухайн газар нутгийн бичил уур амьсгалыг үнэн зөв үнэлэхэд зайлшгүй шаардлагатай судалбал зохих цаг уурын нэг үзэгдэл юм. Энэхүү судалгааны ажлын хүрээнд температурын инверсид нөлөөлдөг уур амьсгалын үзүүлэлтүүдийн горим, өөрчлөлтийг Өмнөговь аймгийн Даланзадгад сумын хувьд гаргаснаас гадна тэнд хүйтний улиралд үүсдэг газрын гадарга орчмын температурын инверсийн үзүүлэлтүүдийн горимыг тодорхойлох, тэдгээрийн онцлогийг илрүүлэх, цаашилбал температурын инверс агаарын чанарт хэрхэн нөлөөлж байгааг үнэлэх оролдлогыг хийсэн болно. 1991-2020 оны сарын дундаж агаарын температурын утгууд 1961-1990 оны нормоос 0.4-2.3°С-ээр давсан нь температурын инверсийн үзүүлэлтүүд сулрах нөхцөл болж байна. Гэвч салхигүй тохиолдлын тоо өвлийн улиралд нийт хэмжилтийн 23%, хавар 11%, зун 14%, намарт 17-18%-д хүрэх бөгөөд энэ нь газрын гадарга орчмын температурын инверс үүсэх, эрчимжих таатай нөхцөл болно. Радиозондын хэмжилтээр хүйтний улиралд өглөөгүүр Даланзадгадад 4.9-7.1°С эрчимшилтэй, 190-240 метр зузаантай газрын гадарга орчмын температурын инверс, дээр дурдсан улирлын сарын 22-26 өдөр ажиглагдаж байна. Энд үүсдэг температурын инверсийн эрчимшил нь хүхэрлэг хийтэй (SO2) r=0.42-0.62, p<0.0001, азотын давхар исэлтэй (NO2) r=0.31-0.52, p<0.0001, РМ2.5 тоосонцрын агууламжтай r=0.62-0.69, p<0.0001, РМ10 тоосонцрын агууламжтай r=0.69-0.75, p<0.0001 корреляцийн хамаарлыг үзүүлж байгаагаас үзвэл энэ нь агаарын бохирдол, тоосонцор хуримтлагдахад дунд зэрэг болон хүчтэй нөлөөллийг үзүүлдэг гэж дүгнэж болохоор байна.

Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын талаар хийгдсэн маш олон тооны судалгаа байх хэдий ч тэдгээрийн дийлэнх нь агаарыг бохирдуулагчдын эх үүсвэр, бохирдуулагчдын үндсэн үзүүлэлтүүд болон тэдгээрийн тархалт, горимыг тодорхойлоход чиглэгдсэн. Нийслэл хот нь хүйтний улиралд агаарын бохирдол хуримтлагддаг байгалийн давагдашгүй нөхцөл дор оршдог боловч агаарын бохирдлын түвшинг бууруулах чиглэлээр хэрэгжсэн төсөл, хөтөлбөрүүдэд энэхүү байгалийн хүчин зүйлийг дорвитой авч үзээгүй. Тийм учраас хүйтний улиралд агаарын бохирдолд нөлөөлж буй газарзүй болон агаар мандлын хүчин зүйлсийн хам нөлөөг судлах чиглэлээр энэхүү судалгаа хийгдсэн.

Many studies have been conducted on air pollution in Ulaanbaatar city. However, most have focused on the sources of pollutants and their characteristics and distribution. Although the location of the city subjects it to unavoidable natural conditions where air pollution accumulates during the cold season, nature-based solutions have not yet been considered in the projects implemented to mitigate air pollution levels. Therefore, this study aims to determine the combined influence of geography and atmospheric factors on cold season air pollution. The spatiotemporal variations in the variables were investigated using meteorological observation data from 1991 to 2020 in the different land-use areas. Then, atmospheric stagnation conditions and air pollution potential parameters were estimated from daily radiosonde data. Subsequently, the temporal variations in air pollutants were studied and correlated with estimates of the above parameters. In the Ulaanbaatar depression, the stable cold air lake (colder than −13.5 °C), windless (34–66% of all observations), and poor turbulent mixing conditions were formed under the near-surface temperature inversion layer in the cold season. Moreover, due to the mountain topography, the winds toward the city center from all sides cause polluted air to accumulate in the city center for long periods. Air pollution potential was categorized as very high and high (<4000 m2·s−1), in the city in winter, indicating the worst air quality. Thus, further urban planning policy should consider these nature factors.

Бид доктор Б.Жамбаажамцын 2006 онд дэвшүүлсэн аргачлалаар Монгол орны уур амьсгалын мужлалыг (МОУАМ) өнөөгийн (1991-2020 он) урьд өмнө байгаагүй торын зангилааны цэг (грид) 0.0125х0.0125° буюу 1.4х1.4 км-ийн нарийвчлалтайгаар шинэчлэн тооцоолж, Монгол орны уур амьсгалын мужлалын газрын зургийг зохиов. Өнөөгийн МОУАМ-ын газрын зургийг өндөр нарийвчлалтай зохиоход цаг уурын тооны гол үзүүлэлт бол нэг талаар агаарын температур, хур тунадасыг (ANUSPLIN) загварын статистик буулгалтыг бодит ажиглалтын мэдээгээр объектив анализ хийсэн грид мэдээ, нөгөө талаар Г.Т.Селяниновын чийг-дулааны коеффициент (ЧДК) болон агаарын идэвхтэй температурын нийлбэр ( )-ийг тооцолж тус орны уур амьсгалын мужлалын зургийг зохиож, уур амьсгалын ерөнхий 6-н мужуудын хилийг тогтоов. Энэ газрын зургийг академич Ш.Цэгмидийн зохиосон Монгол орны физик-газарзүйн зураг, академич Д.Доржготовын зохиосон Монгол орны хөрсний зураг, А.А.Юнатовын зохиосон Монгол орны ургамлын зураг зэргүүдтэй харьцуулан нарийвчилсан. Шинэчилсэн орон зайн өндөр нарийвчлалтай МОУАМ-ын газрын зураг нь өмнөх газрын зургуудаас илүү ангиллын нарийвчлалтай, ялангуяа орон зайн болон уул зүй-орографын хувьд илүү нарийвчлалтай харагдаж байна. Энэхүү шинэчилсэн МОУАМ-ын газрын зураг нь тухай улсын орны шинжлэх ухаан, нийгэм-эдийн засаг, ХАА, ой, газар ашиглалт, аж үйлдвэр, эрүүл мэнд гэх чухал салбаруудыг Монгол орны газарзүй, байгаль-цаг уур, уур амьсгалын онцлог, нөхцөл байдалд зохицуулан зөвөөр хуваарилан, төрөлжүүлэн байршуулж, хөгжүүлэх асуудлыг шийдвэрлэхэд хамгийн чухлаар шаардагдах нь уур амьсгалын мужлал, ангилалыг шинэчилэх асуудал юм.

Монгол орны хуурай гандуу бүс нутагт голуудын усны урсац тодорхой хэлбэлзэлтэй байгаагаас гадна хүний үйл ажиллагааны нөлөөгөөр Айраг нуур ба Гэгээн нуурын гадаргын талбайн хувьд урвуу хамааралтай өөрчлөлт тодорхой илэрч байв. Цутгал голуудын урсацын өөрчлөлтөөс шалтгаалж Айраг ба Гэгээн нуурт өөрчлөлтүүд тод илэрч буй шалтгааныг үндэслэл болгов. Энэхүү судалгаанд Айраг нуур болон Гэгээн нуурын талбайн морфологийн шинжилгээ, усны нормчлогдсон индекс (NDWI)-ийн шинжилгээ, эзэлхүүний шинжилгээ, статистик шинжилгээний аргууд ашиглав. Айраг нуурын усны гадаргын талбай, эзэлхүүн сүүлийн 15 жилийн хугацаанд багасч, харин Гэгээн нуурын хэмжээ нэмэгдсэн байна. Энэ нь 2007 онд Завхан голын усан цахилгаан станцын далан хаалттай шууд холбоотой юм. Судалгаанд хамрагдаж буй Айраг нуурын усан толион талбайн 1990-2021 он хүртэлх 30 гаруй жилийн хугацааг хамрах хугацааны сансрын зургуудад боловсруулалт хийж нуурын талбайг тооцож гаргасан. Айраг нуурын талбайн өөрчлөлтөөс үзэхэд 1990-2006 он хүртэл харьцангуй үзүүлэлттэй байв. Энэ нь тухайн жилүүдийн уур амьсгал, голуудын тэжээлийн хэлбэлзэлтэй холбоотойгоор зарим жилүүдэд нуурын талбай ихэсч байхад зарим жилүүдэд буурах хандлага илэрч байжээ. Харин 2007-2011 онуудад уг нуурын талбай огцом буурч, 2012 оноос хойш талбайн бууралтын хэмжээ харьцангуй тогтворжсон. Энэ нь Гэгээн нуурт 2007-2011 онд усыг эрчимтэй хуримтлуулж түүнээс хойш усны урсацын балансыг тогтвортой барьж байсантай холбоотой байв. Тодруулбал, 2007 оноос хойш усан толион хэмжээ Айраг нуурын хувьд жилд дундажаар 3.54 км2-аар тогтмол буурч байхад Гэгээн нуурын хувьд жилд дундажаар 3.22 км2-аар тогтмол нэмэгдэж нуурын талбайн урвуу өөрчлөлт илэрсэн. Эдгээр нууруудын талбай болон эзэлхүүний цаг хугацааны өөрчлөлтийн хоорондын хамаарал маш өндөр (талбай R = -0.858, p <0.001) буюу 74%, (эзэлхүүн R = -0.818, p <0.001) буюу 67%, Айраг нуурын талбайн хэмжээ багассан шалтгааныг Гэгээн нуурын талбай нэмэгдсэнтэй холбоотой байв. Цаашид Айраг нуурын талбайн бууралтанд нөлөөлж буй голын урсацын болон уур амьсгалын хүчин зүйлсийг нарийвчлан тодруулж усны балансын аргуудад тулгуурлан судлах шаардлагатай. Айраг нуурын сав газрын усзүйн сүлжээнд Хяргас нууртай Хомын хоолойгоор холбогддог бөгөөд уг нуурын илүүдэл ус Хяргас нуурт тэжээл болж өгдөг зүй тогтолтой. Энэ усзүйн зүй тогтол нь цаашдаа Хяргас нуурын талбайн хэмжээнд хүртэл нөлөөлөх хандлага энэ судалгаагаар илэрч байв.

Mongolia, remote from the oceans, is elevated at about 1580 m above sea level and surrounded by high mountains on all sides. Therefore, it has a continental extreme dry and cold climate. The feature of the climate is related to the difference in the four seasons. Temperature variations are high while precipitation amounts are low. Moreover, the latitudinal and elevation zone clearly shows the geographical distribution of climate variables. The annual average temperature varies from -10°С to +6.0°С while total annual precipitation is from 50 mm to 400 mm, geographically. In Mongolia, the coldest temperature was recorded as -55.3°С in 1976 and 2016 while the hottest temperature was measured as +44.0°С in 1999. The annual average near-surface temperature over Mongolia has increased by 2.24°С while total annual precipitation has decreased by 7% over the last 80 years. In the other words, climate warming is 2-3 times more in Mongolia than on the global average. Frequency of weather disaster has increased by 2 times for the last 20 years. For example, drought and zhud (extreme winter) for this period has recorded as the most damaging phenomenon. It is widely acknowledged that the problem of global warming and change will continue and intensify for many years to come, and it is clear that the livelihoods, development and environmental problems caused by its negative consequences will be exacerbated in every country, region and country. In particular, due to the nature, climate, climate and lifestyle of Mongolia, and the specifics of the economic sector, the negative effects of global warming and change are expected to be more severe. Therefore, we need to be prepared for uncertainty in the near and distant future. Although Mongolia has been actively conducting research on climate change, its mitigation, and adaptation since joining the UNFCCC in 1993 and has submitted a number of major reports to UNFCCC, climate change education in Mongolia is behind other countries for almost 10 years. The main cause of modern global warming is considered to be directly related to the increase in greenhouse gas emissions. Reducing greenhouse gas emissions in socio-economic sectors is a measure to mitigate climate change. Mongolia's main greenhouse gas emission sectors are (1) Energy (50.1%), (2) Livestock and land use (48.5%), (3) Industry (0.95%), and (4) The waste sector (0.46%) while the forest sector is the greenhouse gas removal sector. Numerous studies have shown that there are several types of climate change adaptation in Mongolia due to global warming and aridity. These include: (1) Desertification, land degradation and forest management issues; (2) Livestock and pasture carrying capacity; (3) Agriculture and soil protection issues; (4) Water quality, regime, and resources, and permafrost melting issues; (5) Biodiversity issues; (6) Disaster management issues; (7) Livelihood and social security issues; (8) Public health issues. Keywords: Mongolia, climate change, climate change mitigation actions, climate change adaptation measures

NUM has a long-lasting and well-established educational experiences in the bachelor programmes to prepare specialists in the areas of Meteorology and Hydrology since 1962.

Carbon dioxide (CO2) concentration is the most important greenhouse gas in the atmosphere that significantly contributes to global warming. It is important to determine the yearly trend that contributes to the reduction of CO2. In this study, we considered the monthly average of the CO2 concentration in the atmosphere of Mongolia and calculated the correlation coefficient as a function of ‘MODIS’ ‘NDVI’, air temperature, and wind speed. As shown in the results of a study the annual trend of CO2 concentrations was inversely related to ‘NDVI’ (R=-0.87, p<0.001) and temperature (R=-0.67, p<0.05), whereas directly related to wind speed (R=0.91, p<0.001). CO2 concentration has seasonal fluctuations, while vegetation cover plays an important role in the emission and absorption of natural carbon, and is the main factor in the seasonal fluctuations of terrestrial CO2. Furthermore, we calculated the Tayle-Sen slope, CO2 concentration (Q=2.31 ppm/year, p<0.001), ‘NDVI’ (Q=0.002 units/year, p<0.05), air temperature (Q=0.1°C/year, p<0.01) and wind speed (Q=0.01m/s/year, p>0.05) have increased over the last 11 years. However, compared to the p-value, the temperature is not higher than the CO2 concentration. CO2 concentration has increased throughout all seasons. ‘NDVI’ was less significantly comparable to CO2 and temperature, while wind speed was increased but it is not significantly. This increase in CO2 concentration affects spring temperatures and allows plants to start growing earlier. As a result, ‘NDVI’ values increased significantly in the spring season during the study period.

Энэхүү судалгааны ажлын үндсэн зорилго нь статистик загвар (ANUSPLIN) ашиглан Монгол орны уур амьсгалын үндсэн үзүүлэлтүүд болох агаарын температур, хур тунадасны шинэчилсэн нормыг (Дэлхийн Цаг Уурын Байгууллагын журмын дагуу 1991-2020 оны дундаж) орон зайн өндөр нарийвчлалтайгаар торын зангилааны цэг (грид)-ээр тооцоолж, бодит ажиглалтын мэдээгээр объектив анализ хийхэд оршино. Монгол орны уул зүй, орографийн нөхцөлийг тооцоход Дэлхийн хэмжээний 30-арк секунд (1 километр) нарийвчлалтай GTOPO30 (global digital elevation model, DEM) өндөршлийн грид мэдээ, Монгол улсын Цаг Уур, Орчны Шинжилгээний Газар (ЦУОШГ)-ын цаг уурын ажиглалтын 137 станцын болон мөстлийн хайлалт, хуримтлал судлалын цаг уурын автомат 3 станцын сарын нарийвчлалтай мэдээг тус тус цуглуулж уур амьсгалын статистик боловсруулалт, харьцуулалтын аргаар (шугаман регрессийн тэгшитгэл) 1991-2020 он хүртэл уртасгасан нэгэн төрлийн бодит мэдээг бэлтгэн ANUSPLIN статистик загварын захын болон анхны өгөгдөл болгон ашигласан. Мэдээний дундаж орон зайн шийд цаг уурын 137 станцын хувьд ~0.75° буюу ~83.2 км, мөстлийн хайлалт, хуримтлалын цаг уурын автомат 3 станцын хувьд ~0.87° буюу ~96.2 км байна. Эндээс Монгол орны ЦУОШГ-ын харьяа албадын цаг уурын станцууд харьцангуй сийрэг байрласан гэж үзэж болно. Статистик буулгалтаар Монгол орны агаарын температур, хур тунадасны нормыг 1991-2020 оны дунджаар, цаг хугацааны хувьд сараар, орон зайн хувьд 0.0125° × 0.0125° (~1.4 × 1.4 км)-ын нарийвчлалтай торын зангилааны цэгүүд(грид)-ээр тооцсон үр дүнг цаг уурын ажиглалтын бодит мэдээгээр үнэлсэн ба агаарын температурын орон зайн корреляцийн коэффициент (ОЗКК) 0.97-1.00, дундаж квадрат алдаа (ДКА) 0.24°C-аас 1.03°C, хур тунадасны хувьд ОЗКК 0.88-1.00 бол ДКА 0.02 мм-ээс 3.61 мм-ийн хооронд байна. Орон зайгаар дундажлан харьцуулахад загварчилсан агаарын температур бодит хэмжилтийн утгаас өвлийн улиралд (XII, I, II сар) 1.1-1.4°С-ээр, хавар намрын улиралд (III-V, IX-XI сар) 0.2-0.6°С-ээр тус тус дулаан байсан бол зуны улиралд (VI-VIII сар) нилээд ойролцоо утгатай тооцоологдсон. Харин хур тунадасыг дулааны улиралд (V-X сар) 0.5-2.9 мм-ээр багасгаж тооцоолсон. Статистик загвар ба бодит хэмжилтийн үр дүнгийн хоорондын сар бүрийн корреляцийн коэффициент 99% түүнээс дээш статистик үнэмшилтэй байна. Иймд ANUSPLIN статистик загварыг ашиглан Монгол орны агаарын температур, хур тунадасны нормыг торын зангилааны цэгүүд (грид)-ээр тооцоолсон орон зайн өндөр нарийвчлалтай энэхүү тоон мэдээг байгаль орчин, хөдөө аж ахуй болон биологийн гэх мэт төрөл бүрийн шинжлэх ухааны судалгаанд суурь мэдээлэл болгон ашиглах бүрэн боломжтой.

Цаг агаар, уур амьсгалын өөрчлөлт хүний эрүүл мэндэд ихээр нөлөөлөх болж, эмгэг хууч өвчтэй хүмүүсийн тоо ихсэж байгаатай уялдаад байгалийн нөхөн сэргээх эмчилгээний төрлийг хэрэглэхийг хичээж байна. Цаг агаарын төлөв байдлын хувьслын индексийг судалж Монгол орны нутаг дэвсгэрийг био уур амьсгалын 3 мужид хуваасан байдаг боловч хүний биед үзүүлэх үйлчлэлээр нь үнэлэн гаргасан судалгаа нэн ховор юм. Монгол орны уур амьсгал, физик газарзүйн онцлог, байгалийн бүс, бүслүүрүүдийг төлөөлөхүйц цаг уурын 69 хэмжилтийн цэгийн 1991-2020 оны цаг уурын үндсэн үзүүлэлтүүдийн хоногийн дундаж утгын мэдээг ашиглан хүний биед цаг агаар, уур амьсгалын эмгэг үүсгэх нөхцөлийн индексийг тооцоолон тэдгээрийн орон зай цаг хугацааны горимыг судлах зорилго тавьлаа. Эмгэг үүсгэх био уур амьсгалын нөхцөлийг агаарын температур, температурын хоног хоорондын өөрчлөлт, даралтын өөрчлөлт, харьцангуй чийгшил, үүлшил, салхины үзүүлэлтүүдийн эмгэг үүсгэх нөхцөлийг агуулсан нийлбэр индексээр тооцоолж, хүний биед үзүүлэх үйлчлэлийг Монгол орны дундаж байдлаар үнэлэхэд Монгол орны жилийн 107 хоног “тохиромжтой”, 135 хоног “тохиромжгүй”, үлдсэн 123 хоног “эмгэг үүсгэх” цочроох нөхцөлтэй байна. Хүний эрүүл мэндэд цаг агаарын өөрчлөлтөөс үзүүлэх нөлөөг улирлаар авч үзвэл зуны улиралд “тохиромжтой” нөхцөл зонхилдог бол өвлийн улиралд “эмгэг үүсгэх” нөхцөл давамгайлж байна. Харин шилжилтийн улирлуудад эмгэг үүсэх нөхцөлийн эрчимшил дунд зэрэг байна. Эмгэг үүсгэх уур амьсгалын нийлбэр индексийг жилийн дунджаар тооцоолж үзэхэд Монгол орны аль ч байгалийн бүсийн хувьд хүний биед тохиромжгүй ангилалд багтах боловч говь, цөлийн бүсэд уг нөхцөл арай бага буюу 18-20 түүний орчим, хойшлох тусам индексийн утга нэмэгдэх зүй тогтолтой. Эмгэг үүсгэх нийлбэр индексэд цаг агаарын үзүүлэлтүүдийн эзлэх хувийн жинг судалж үзвэл хүний эрүүл мэндэд агаарын температурын хоногийн өөрчлөлт болон салхины хурдны нөлөө хамгийн их байна. Энэхүү судалгаа нь жигд тархан байрласан цаг уурын 69 станцын сүүлийн 30 жилийн хоногийн хэмжилтийн мэдээг ашиглан Монгол орны био уур амьсгалын эмгэг үүсгэх нөхцөлийг шинэчлэн тогтоосноороо онцлогтой. Энэ нь цаг агаарын өөрчлөлт, хэлбэлзлээс хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөллийг өвчлөл, наслалттай холбон судлах суурь мэдээлэл болохын хувьд цаашлаад энэ чиглэлийн судалгааг хийх боломжийг олгож байгаа юм.

Уур амьсгалын өөрчлөлт хүний эрүүл мэндэд ихээр нөлөөлөх болж, эмгэг хууч өвчтэй хүмүүсийн тоо ихсэж байгаа бөгөөд байгалийн эмчилгээний төрлийг хүмүүс хэрэглэхийг хичээж байна. Цаг агаарын төлөв байдлын хувьслын индексийг судалж Монгол орны нутаг дэвсгэрийг био уур амьсгалын 3 мужид хуваасан байдаг боловч хүний биед үзүүлэх үйлчлэлээр нь үнэлэн гаргасан судалгаа ховор юм. Монгол орны газарзүйн онцлог, байгалийн бүс, бүслүүрүүдийг төлөөлөхүйц цаг уурын 69 хэмжилтийн цэгийн 1991-2020 оны цаг уурын үндсэн үзүүлэлтүүдийн хоногийн дундаж утгын мэдээг ашиглан хүний биед эмгэг үүсгэх нөхцөлийн индексийг тооцоолон тэдгээрийн орон зай цаг хугацааны горимыг судлах зорилго тавилаа. Энэхүү судалгааны өгүүлэлд Монгол орны био уур амьсгалын гол үзүүлэлт болох хүний биед эмгэг үүсгэх нөхцөлийн талаар өгүүлнэ. Хүний биед эмгэг үүсгэх уур амьсгалын нөхцөлийг агаарын температур, даралтын өөрчлөлт, харьцангуй чийгшил, үүлшил, салхины үзүүлэлтүүдийн өдөр бүрийн нийлбэр индексээр тооцоолж, хүний биед үзүүлэх үйлчлэлийг судлахад Монгол орны хэмжээнд жилийн 107 хоног “тохиромжтой”, 135 хоног, “тохиромжгүй”, үлдсэн 123 хоног “эмгэг үүсгэх” хурц нөлөөтэй байна. Хүний эрүүл мэндэд цаг агаарын өөрчлөлтөөс үзүүлэх нөлөөг улирлаар авч үзвэл зуны улиралд “тохиромжтой” байдаг бол өвлийн улиралд “эмгэг үүсгэх” нөхцөл их ажиглагдаж байна. Харин шилжилтийн улирлуудад эмгэг үүсэх нөхцөл дунд зэрэг байна. Эмгэг үүсгэх нийлбэр индексийг жилийн дунджаар тооцоолж үзэхэд Монгол орны аль ч байгалийн бүсийн хувьд хүний биед тохиромжгүй ангилалд багтах боловч говь, цөлийн бүсэд уг нөхцөл арай бага буюу 18-20 түүний орчим, хойшлох тусам индексийн утга нэмэгдэх хандлагатай байна. Эмгэг үүсгэх нийлбэр индексэд зонхилон нөлөөлөх цаг агаарын үзүүлэлтүүдийг судалж үзэхэд хүний эрүүл мэндэд гол төлөв агаарын температурын хоногийн өөрчлөлт болон салхины хурдны нөлөө хамгийн их байна. Энэхүү судалгаа нь уур амьсгалын сүүлийн 30 жилийн мэдээг ашиглан Монгол орны био уур амьсгалын нөхцөлийг шинэчлэн гаргаснаараа онцлогтой бөгөөд энэ нь цаашлаад цаг агаарын өөрчлөлт, хэлбэлзлээс хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөллийг өвчлөлтэй холбох суурь мэдээлэл болно. Иймд өвчлөлийн статистик мэдээтэй холбон судлах шаардлагатай байна.

In the arid regions of Western Mongolia, there are many impacts on river flow and lakes area changes. Water morphological analysis, Normalized Difference Water Index (NDWI) analysis, Regression and correlation analysis were used in this study. The relation between Airag and Gegeen Lakes is directly inversely proportional to the surface area and morphology changes. The surface area of Airag Lake has been declining over the last 12 years, the area of Gegeen Lake has been increasing the lake area changes are clearly visible. This was directly related to the dammed of the hydropower plant. Changes in the morphology of the lake area a sharp change was observed in the delta of the Zavkhan River, starting from the confluence of the rivers in Airag Lake. The expansion of Gegeen Lake along the Zavkhan River and its valleys is confirmed by satellite images. There is an inverse relationship between the water area and morphology of Airag Lake and Gegeen Lake the lake's water balance is highly dependent on human activities.

Хүн амын өсөлт, тэдгээрийн “хязгааргүй” гэж хэлж болохоор хэрэглээтэй холбоотойгоор Дэлхийн агаар мандал ялгаруулах хүлэмжийн хийн хэмжээ өдрөөс өдөрт, жилээс жилд тасралтгүй өсч байна. Эндээс үүдэн Уур амьсгалын дулаарал, улмаар уур амьсгалын системийн тэнцвэрт байдал алдагдсанаар Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудал бий болсон ба одоо энэ асуудал шинжлэх ухааны нэр томъёо төдий бус бидний өдөр тутмын амьдралд нөлөөлж байдаг бас нэг төрлийн “дарамт” болжээ. Аж үйлдвэржилтийн үеэс өнөөг хүртэл Дэлхийн агаарын дундаж температур 0.860С-ээр өссөн явдалыг өнөөдрийн өндөр хөгжилтэй орнуудын үйлдвэржилтийн үйл явцтай холбон тайлбарладаг. Хэрэв цаашид дэлхийн дулаарлын эсрэг тууштай арга хэмжээ авахгүй бол “Climate Central” судалгааны байгууллагын тооцоолсноор энэ зууны эцэст дулаарлын өсөлт 4°С-д хүрсэнээр далайн түвшин 8.9 метрээр нэмэгдэж, 630- аад сая хүн ам усанд автах тооцоог гаргажээ. Энэ дулаарлын өсөлтийг 2°С-д тогтоон барьж чадвал усанд автаж болзошгүй хүний тоо 280 сая болж буурах боломжтой гэж тооцоолжээ. Монгол оронд цаг уурын хэмжилт, ажиглалтын сүлжээ үүсэн байгуулагдсанаас хойшхи сүүлийн 80 гаруй жилийн мэдээгээр агаарын температур 2.3°С-ээр өссөн нь дэлхийн дундажаас нилээд өндөр, өөрөөр хэлбэл далай тэнгисээс алслагдсан, хуурай, нэн хуурай цаг агаартай манай орны хувьд уур амьсгалын өөрчлөлтөнд эмзэг, өртөмгий болохыг харуулж байна. Энэхүү дулаарлын улмаас хэт халуун өдрийн тоо сүүлийн 45 жилийн дотор 24 өдрөөр, сүүлийн 20 жилд цаг уурын аюултай болон гамшигт үзэгдлийн давтагдал 2 дахин нэмэгдсэн, нийлбэр хур тунадасны тоо хэмжээ 7 гаруй хувиар буурсан нь эрс тэс байдал, хуурайшлын зэргийг улам нэмэгдүүлж улмаар ган, зудын давтагдал, түүний эрчимшил, цаашилбал ой, хээрийн түймэр, түүний сөрөг үр дагаврыг эрс нэмэгдүүлж байна. Монгол улсын уур амьсгалын өөрчлөлтийн урт хугацааны эрсдэлийн индекс хамгийн өндөртэй дэлхийн 10 орны тоонд багтаж байгаа юм. Эргэж буцашгүй байдлаар үргэлжлэх нь нэгэнт тодорхой болсон орчин үеийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн эрчмийг сааруулах, цаашилбал энэхүү өөрчлөлтөнд дасан зохицоход хүн нэг бүрийн оролцоо хамгийн чухал гэдгийг ойлгох ёстой. Эрчим хүчний үйлдвэрлэлд сэргээгдэх эрчим эзлэх хувийг нэмэгдүүлэх, барилга, орон сууцны дулааны алдагдлыг бууруулах, байгальд ээлтэй технологийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх, ойжуулах, усан сан байгуулах, эрчимжсэн мал аж ахуй, газар тариаланг эрхлэх зэрэг томоохон бодлого, арга хэмжээ нь иргэдийн ус, цахилгаанаа хэмнэх, хог хаягдлаа зориулалтын саванд ангилан хаях, хашаа орчин тойрондоо мод тарих, цахилгаан машин болон дугуйгаар замын хөдөлгөөнд оролцох, цаасыг бүрэн дүүрэн ашиглах гэх мэт өдөр тутмын энгийн гэж болохоор бидний зөв дадал, зуршлын үр дүнд хэрэгжих болно. Энэ бүгдээс дүгнэж хэлэхэд Уур амьсгалын өөрчлөлт, түүнд дасан зохицохтой холбоотой хичээлийг бүх нийтээрээ, ялангуяа их, дээд сургуулийн түвшинд судлах зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд шийдвэр гаргагч нар сургалтын хөтөлбөрт тусгах талаар дээр анхаарал хандуулах нь зүйтэй юм. Уур амьсгалын ногоон сангийн санхүүжилтээр, Монгол улсын Байгаль, орчин, аялал жуулчлалын яам болон НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөрөөс хэрэгжүүлж буй “Уур амьсгалын өөрчлөлтөнд дасан зохицох төлөвлөлтийн процессийг боловсронгуй болгох үндэсний чадавхийг бэхжүүлэх /NAP/” төслийн урт хугацааны судалгааг дэмжих үйл ажиллагааны хүрээнд дотоодын их, дээд сургуулийн бакалаврын түвшинд судлах “Уур амьсгалын өөрчлөлт, түүнд дасан зохицох” хичээлийн хөтөлбөр, агуулгыг боловсруулах ажлыг МУИС-ийн багш нараас бүрдсэн зөвлөх баг гүйцэтгэж, нэгдсэн тайлангаа төсөл хэрэгжүүлэх нэгжид илгээгээд байна. Түлхүүр үг: Уур амьсгалын дулаарал, Уур амьсгалын өөрчлөлт, эрсдэлийн индекс, дасан зохицох, хичээлийн хөтөлбөр

Greenhouse gases (GHGs) released from permafrost regions may have a positive feedback to climate change, but there is much uncertainty about additional warming from the permafrost carbon cycle. One of the main reasons for this uncertainty is that the observation data of large-scale GHG concentrations are sparse, especially for areas with rapid permafrost degradation. We selected the Mongolian Plateau as the study area. We first analyzed the active layer thickness and ground temperature changes using borehole observations. Based on ground observation data, we assessed the applicability of Greenhouse Gases Observing Satellite (GOSAT) carbon dioxide (CO2) and methane (CH4) datasets. Finally, we analyzed the temporal and spatial changes in near-surface CO2 and CH4 concentrations from 2010 to 2017 and their patterns in different permafrost regions. The results showed that the Mongolian permafrost has been experiencing rapid degradation. The annual average near-surface CO2 concentration increased gradually between 2.19 ppmv/yr and 2.38 ppmv/yr, whereas the near-surface CH4 concentration increased significantly from 7.76 ppbv/yr to 8.49 ppbv/yr. There were significant seasonal variations in near-surface CO2 and CH4 concentrations for continuous, discontinuous, sporadic, and isolated permafrost zones. The continuous and discontinuous permafrost zones had lower near-surface CO2and CH4 concentrations in summer and autumn, whereas sporadic and isolated permafrost zones had higher near-surface CO2 and CH4concentrations in winter and spring. Our results indicated that climate warming led to rapid permafrost degradation, and carbon-based GHG concentrations also increased rapidly in Mongolia. Although, GHG concentrations increased at rates similar to the global average and many factors can account for their changes, GHG concentration in the permafrost regions merits more attention in the future because the spatiotemporal distribution has indicated a different driving force for regional warming.

Land degradation and desertification have been ranked as a major environmental issue for arid and semi-arid regions is a comprehensive concept that depends on many factors. Detecting early land degradation is a significant issue of social and environmental with geographical information system (GIS) and remote sensing methods has been used for the interpretation of spatial-temporal data. In this study, the assessment of the current state of land degradation is influenced by several complexes of the natural and anthropological causes. The results of land degradation assessment carried out for Bulgan province of Mongolia using multi-temporal resourced data as climate condition (vegetation growing season of temperature and precipitation), land use type (density of seasonal camps of herder households, roads, cropland, settlements) and MODIS vegetation product data were used to estimate land degradation change period from 2000 to 2018 and accessed it’s for effecting on degradation over last 19 years. We obtained a prediction of land degradation integrated with indicators and based on the spatial pattern of human influence. One of the main indicators for land degradation was land use type as pasture usage of livestock husbandry in Bulgan province, overgrazing is the most widespread cause of land degradation, particularly around permanent location of herders and livestock affecting about moderately and slightly degraded land is 72.78% of study total area.

The climate of Mongolia is a harsh continental climate with four distinctive seasons, high annual and diurnal temperature fluctuations, and low rainfall. Because of the country’s high altitude, it is generally colder than that of other countries in the same latitude. This study focuses on evaluating the suitability of two interpolation methods in terms of their accuracy at the air temperature data in Mongolia. Four data sets of air temperature from 1982 to 2019 in 60 meteorological stations located in Mongolia and elaborated from a 90 m resolution digital elevation model (DEM), latitude and longitude using two interpolation methods. ArcGIS is used to produce the spatially distributed air temperature data by using IDW and ordinary kriging. Three statistical methods are multiple regression, RMSE and bias, which showed that the IDW the best for this data from other methods by the results that have been obtained. Statistics on the latitude, longitude and surface elevation of each of the 37 years in Mongolia at 60 meteorological stations have been statistically valid with dependent coefficients at 95-99.9%. As the average air temperature, recorded at the meteorological stations, had a statistical correlation of -0.606 with latitude, 0.295 with longitude, and -0.432 with altitude, a multiple regression equation was developed and a highly accurate map for long terms air temperature covering 1982- 2019 using interpolation IDW and Kriging method. Also, the highest RMSE value for maps used IDW was 1.38 while the lowest and average values were 0.03 and 0.44, respectively, and the highest bias was 1.21, lowest 0.95, and average 1.01. As opposed to, highest RMSE value for maps that used Kriging, was 6.16, lowest 0.27 and average 1.08 while highest bias was 1.29 and lowest was 0.85, with 1.01 as average. This demonstrates that IDW offers much better accuracy as opposed to Kriging and shows less bias errors. When the air temperature map that used the IDW method is compared against the meteorological station data the significance was 0.98 and when compared against ERA5 model results, significance was 0.95 showing strong statistical significance. Also, a comparison of air temperature map, processed by Kriging method and the meteorological station data shows 0.97 statistical significance, and comparison with ERA5 model shows (validation) 0.94 significance, which is very high. The mean value of the calculated temperature regression model in Mongolia and the root mean square error 0.02-0.09 for each station indicates that the estimation method is good and can be used in the future.

The aim of this study is to estimate the spatial distribution of aridity and moisture indices using remotely sensed time-series data. For the analysis, we have chosen two simple climatic indices. One of two indices was the De Martonne aridity index, and the other one was the Mezentsev moisture index. The study area covers the total territory of Mongolia (~1.566 × 106km2). Both indices could be estimated from meteorological station-based air temperature and precipitation. However, meteorological station-based recorded precipitation and temperature data with long coverage are only available from a limited number of stations with insufficient spatial coverage. In other words, these datasets suffer from uneven geographic coverage, with many areas of the Earth poorly represented. In this study, therefore, we have used satellite-derived temperature and precipitation data. Monthly mean air temperature has been estimated from MODIS LSTd, LSTn, and elevation using RF regression. Precipitation data has been extracted from Climate Hazards Group Infra-Red Precipitation with Station (CHIRPS) datasets. CHIRPS is gauge-satellite combined precipitation data. Based on De Martonne and Mezensev formulas, and satellite-derived meteorological data, spatial distribution maps of aridity and moisture indices in Mongolia were generated. The study result showed that aridity was observed in all areas of southern Mongolia, and some areas in the west, and grassland areas in the east, which is largely included in the dry steppe, desert-steppe, and gobi desert zones. Moisture was observed in the forest and forest-steppe areas in north, central, northeastern, and eastern Mongolia. A comparison of the aridity index and moisture index shows the following: of the total territory, aridity is 31.9:31.4 percent, humidity 14.7:13.4 percent respectively. Dry steppe, desert steppe, and Gobi desert zones are extremely sensitive to water resource variability and availability.

Ус, цаг уурын салбарын үндсэн үүргийн нэг бол цаг агаарын аюулт үзэгдлээс урьдчилан сэргийлэх мэдээ, мэдээллээр нийгмийн хэрэгцээг шуурхай хангах, агаар мандлын гаралтай гамшигт үзэгдлийг тодорхой хугацааны өмнөөс сэрэмжлүүлэх явдал юм. Дэлхийн уур амьсгалын огцом өөрчлөлттэй холбоотойгоор сүүлийн жилүүдэд манай оронд энэ төрлийн аюулт, гамшигт үзэгдлүүд тэр дундаа дулааны улиралд тохиох аадар бороо, нөөлөг салхи, аянга, мөндрийн давтагдал ихсэж, учирсан хохирлын хэмжээ болоод уур амьсгалын өөрчлөлтөд эмзэг, өртөмтгий байдлын зэрэг нь өссөөр байна. Ийм дүр зураг Хэнтий аймагт ч ажиглагдаж байгаа учраас энэхүү судалгаагаар тус аймгийн уур амьсгалын үндсэн үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлтийг уур амьсгалын нормтой харьцуулж орон зайн тархалтаар гаргасны зэрэгцээ, зонхилон ажиглагдсан гамшигт үзэгдлүүд болох хүчтэй салхи, цасан болон шороон шуурга, их бороо, ширүүн аадар бороо, их цас, түймэрийн давтагдлын (2000-2020 оноор) улирал, жилийн өөрчлөлтийг судлан тэдгээрийн нийгэм, эдийн засагт учруулсан хохирлыг үнэлж дүгнэсэн болно. Хэнтий аймагт хамгийн их гамшиг тохиодож буй хугацааг үзэгдлээр ялган гаргахад аадар тунадастай холбоотой аюулт, гамшигт үзэгдлүүд 6, 7 дугаар сард, хүчтэй салхи, шуурганы үзэгдлүүд 4, 5 дугаар сард, түймэр 4-7 дугаарр сард, их цас 9 дүгээр сард голлон тохиолдож ихээхэн хохирол дагуулсаар байна. Түүнчлэн олон жилийн дундажаар хур тунадас бага унадаг газруудаар ч жилийн нийлбэртэйгээ дүйцэхүйц, цөөн тооны их хэмжээний хур тунадас зурвас байдлаар орох тохиодол ихсэж тэдгээрийн үзүүлэх хохирлын хэмжээ нь жилээс жилд нэмэгдэх хандлагатай байна. Бүс нутгийн хэмжээнд хийгдэж буй агаар мандлын аюулт, гаралтай гамшигт үзэгдлийн горим, өөрчлөлтийн судалгаа нь тухайн орон нутгийн хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтөд төдийгүй тэнд амьдарч буй малчид, бүхий л төрлийн нийгэм, эдийн засгийн салбаруудын үйл ажиллагаагаа үр ашигтай явуулахад нь үнэ цэнэтэй мэдээлэл болох учраас энэ чиглэлийн судалгаа шинжилгээг дэмжин илүү өргөн хүрээнд явуулах нь маш чухал юм.

Дэлхийн уур амьсгалын нэн орчин үеийн өөрчлөлтийн улмаас байгаль, цаг уурын аюулт, гамшигт үзэгдлийн давтагдал болоод эрчимшил эрс нэмэгдэж улс орны нийгэм, эдийн засагт ихээхэн хохирол учруулж байна. Иймд төр, засгаас уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг авч явуулж буй бодлого, арга хэмжээний хүрээнд 2007 оноос “Цаг агаарт зориудаар нөлөөлөх хөтөлбөр”-ийг боловсруулан хэрэгжүүлж аймгуудыг үе шаттайгаар цаг уурын хөдөлгөөнт радараар хангасан. Хэнтий аймагт 2013 оноос 724XD Х band хөдөлгөөнт радарыг хэрэглээнд нэвтрүүлсэн ба “Хэрлэн Бороо” экспедици 2015 оныг хүртэл бүрэн хэмжээнд маш үр ашигтайгаар ашигласан. Тус аймгийн Ус, Цаг Уур, Орчны Шинжилгээний Газарт хуурайшлын зэргийг дулааны улиралд өдөр бүр тооцоолдог бөгөөд цаг уурын тус хөдөлгөөнт радарыг гангийн нөхцөл бүрдсэн үед бэлчээр, газар тариалангийн талбайд хур тунадас нэмэгдүүлэх, конвекцийн гаралтай үүл сарниулах болон хүн хүч, техникийн хүрэлцээ муутай газарт гарсан түймрийг унтраах гэсэн үндсэн зориулалтуудаар ашиглаж ирсэн. Тухайлбал 2014 онд уг радар 645 цаг ажиллахдаа 72% -д нь бэлчээр сэргээх, 21%-д нь газар тариалангийн бүсэд тунадас нэмэгдүүлэх, мөндрийн үүл сарниулах, үлдсэн 7%-д нь түймэр унтраахад үйлчилсэн байна. Гангийн нөхцөл бүрдээд байсан Хэнтий аймгийн өмнөд бүсэд 2014 оны 04-07 сард олон жилийн дундажтай харьцуулахад нийлбэр хур тунадасыг 70%-аар нэмэгдүүлж чадсан байна. Ус, Цаг Уур, Орчны Шинжилгээний Газрын стратеги төлөвлөгөөнд 2022 онд Зүүн бүсийг төлөөлөн Хэнтий аймагт цаг уурын суурин радарын станцыг байрлуулахаар тусгагдсан бөгөөд энэ нь бодит биелэл болох шатандаа явж байна.

Global maps of bioclimatic variables currently exist only at very coarse spatial resolution (e.g. World-Clim). For ecological studies requiring higher resolved information, this spatial resolution is often insufficient. The aim of this study is to estimate important bioclimatic variables of Mongolia from Earth Observation (EO) data at a higher spatial resolution of 1 km. The analysis used two different satellite time series data sets: land surface temperature (LST) from Moderate Resolution Imaging Spectroradiometer (MODIS), and precipitation (P) from Climate Hazards Group Infrared Precipitation with Stations (CHIRPS). Monthly maximum, mean, and minimum air temperature were estimated from Terra MODIS satellite (collection 6) LST time series product using the random forest (RF) regression model. Monthly total precipitation data were obtained from CHIRPS version 2.0. Based on this primary data, spatial maps of 19 bioclimatic variables at a spatial resolution of 1 km were generated, representing the period 2002–2017. We tested the relationship between estimated bioclimatic variables (SatClim) and WorldClim bioclimatic variables version 2.0 (WorldClim) using determination coefficient (R2), root mean square error (RMSE), and normalized root mean square error (nRMSE) and found overall good agreement. Among the set of 19 WorldClim bioclimatic variables, 17 were estimated with a coefficient of determination (R2) higher than 0.7 and normalized RMSE (nRMSE) lower than 8%, confirming that the spatial pattern and value ranges can be retrieved from satellite data with much higher spatial resolution compared to WorldClim. Only the two bioclimatic variables related to temperature extremes (i.e., annual mean diurnal range and isothermality) were modeled with only moderate accuracy (R2 of about 0.4 with nRMSE of about 11%). Generally, precipitation-related bioclimatic variables were closer correlated with WorldClim compared to temperature-related bioclimatic variables. The overall success of the modeling was attributed to the fact that satellite-derived data are well suited to generated spatial fields of precipitation and temperature variables, especially at high altitudes and high latitudes. As a consequence of the successful retrieval of the bioclimatic variables at 1 km spatial resolution, we are confident that the estimated 19 bioclimatic variables will be very useful for a range of applications, including species distribution modeling.

Human biometeorology is experiencing a resurgence because of concerns about the impact of weather and climate on living organisms and the effects of human activities on the atmospheric environment. The primary location of the settlement area for the public of Batsumber town, Tuv province, is geographically surrounded by mountains along to the Khui Mandal valley. Thus, our research resulted in the principles of hypertension among the people caused by fluctuations of air pressure in this region by comparing bio-climatic parameters. Depending on the difference between the energy of relief in Khui Mandal valley, therefore mountain and valley breeze is formed and which is followed by prevailing airflow towards settlement area along the valley. Also, the bio-climatic condition is formed due to the increase in fluctuations of wind and air pressure caused by seasonal changes in the air mass. Such conditions have occurred for 44 % of total meteorological observations during a year. This research is focused on emphasizing the importance of the planning of the settlement area, the importance of geomorphology and climate conditions as the branch of the geography of health.

In the semi-arid regions of Mongolia, there are many variations in river flow and lake morphology. There is an inverse relationship between and surface area and morphology of Airag lake and Gegeen lake the lake's water source is highly dependent on human activities. The purpose of the study is to determine the relationship between the water area of the lakes and the changes in the image of the lakes based on time series changes on satellite imagery and to analyze the impact factors. Morphology analysis, Normalized Difference Water Index (NDWI) analysis and Regression analysis were used in this study. The relationship between Airag and Gegeen Lakes is directly inversely proportional to the water surface area and morphology changes. The surface area of Airag Lake has been declining over the last 12 years, the area of Gegeen Lake has been increasing the morphology changes are clearly visible. Changes in the morphology of the lake area A sharp change was observed in the lower reaches of the Zavkhan River, starting from the confluence of the rivers in Airag Lake. The expansion of Gegeen Lake along the Zavkhan River and its valleys is confirmed by satellite imagery

Although many studies investigated the spatial distribution, duration and frequency of dust storm in Mongolia, there are a few studies were undertaken it in terms of physical process that underpinned the current study on the subject. The study examines whether it is possible to acquire the distribution of dust storms in a relatively simple way by estimating the atmospheric stability during a dust storm. In order to achieve the main purpose of the study, the atmospheric stability parameters such as Brunt-Vaisala frequency (N), Gradient Richardson Number (Ri), and Eady Growth Rate (σ_E) were evaluated on 3 different cases of heavy dust storms which are occurred from March to May 2020, covered almost all over Mongolia, using reanalysis data produced by the European Centre for Medium-Range Weather Forecasts and radiosonde data from “Dalanzadgad” an aerological Station in Dalanzadgad, Umnugovi. Differential equations of N, Ri, and σ_E are solved using the finite difference method. The results o f the study revealed that both Ri and σ_E stability parameters can be identified well the distribution of dust storm, while a linear relationship between a dust storm and N as well as the buoyancy component o f Ri was not found. In addition, in the study, a simplified method to compute the Ri parameter based on power function was acquired by the wind shear. It was difficult to make statistical analyses in the results of the study based on few cases between March and May in 2020. Therefore, it is necessary to consider more cases in the future, to undertake statistical analysis.

Mongolia’s population is concentrated only in Ulaanbaatar, making the capital city densely populated urban area. Pollution, contamination of soil cover, water, air quality and air pollution, waste caused by population concentration, overload of social and public services negatively impacting our comfortable living environment and also became limiting factor of human development. The biggest issue of current wastewater treatment is GHG emissions during the wastewater treatment process. In Ulaanbaatar, the citizen mostly disposes of the wastewater through two ways as a central sewage system and direct disposal to the soil, which became a severe problem to soil and groundwater pollution. In this study, the authors applied the IPCC's GHG inventory methodology to estimate the total emission of GHGs from six municipal districts (138 sub-districts) in Ulaanbaatar city, which consists of households connected to the central wastewater treatment plant (CWWTP), and directly dispose of in the land. Besides, the potential GHG's removal rate by the green plant area was calculated accordingly. Subsequently, a future perspective of GHGs emissions from the wastewater treatment process is predicted based on Ulaanbaatar's development plan. The result shows that 135.4 Gg CO2e GHGs emitted from the wastewater treatment plant, which exceeds 56 % (58.50 Gg CO2e) compared to 2005. Ger districts account for 22% of total GHGs emissions, while residential districts (residential, private houses) account for 78 %. According to the prediction, GHGs emissions would increase by 51 % per square meter by 2030 if the total population of Ulaanbaatar City moved to the residential without upgrading the CWWTP. GHG emissions are projected to decline by 52% and 75% by 2030 if domestic and industrial wastewater is treated correctly and citizens shifted to the residential, respectively. In total, 170.3 km2 areas can be used as a green plant, which would absorb 3085.4 Gg CO2e of GHGs per year. In this paper, the amount of water needed (12.6 thousand m3/day) for the 170.3 km2 of the green plant could be supplied by the treated blue water from the new sewage treatment plant. Keywords: Greenhouse gas, Wastewater treatment, Methane, Nitrous oxide, Ulaanbaatar city

Water resources are dramatically sensitive to climate change in Mongolia. In this study, the authors aimed to evaluate the impact of climate change on Ogii Lake by using the estimated daily evaporation from the lake and the variation in the surface area of the lake. Ogii Lake is located in the eastern region of Arkhangai Province, central Mongolia, which registered as an International Ramsar Convention site in 1998. Evaporation was estimated from 1986–2019 using the energy-budget method based on ERA5 reanalysis climate data. Landsat–8 operational land imager (OLI) satellite remote sensing images were used to estimate the monthly lake water surface area changes from 2013–2019. The results showed that increases in evap-oration since 1995 exceeded the precipitation in most years. Comparing to 1989 total annual evaporation from the lake increased by 32.4 mm in 2019, which is 1.1 times higher than evaporation in 1989. However, during the period from May to October (2013–2019), monthly average lake water surface area has increased steadily, while the evaporation accounted higher than the precipitation. Based on the results, the authors assume that groundwater may strongly impact the water balance of Ogii Lake.

The Ugii Nuur Lake is not only one of the small hydrologically closed lakes located in the Orkhon River Basin in Central Mongolia but also the most vulnerable area for global climate change. Therefore, this study aims to investigate the impacts of recent global climate change on the water surface area. The data we analyzed were various measured hydro-meteorological variables of the lake basin and the lake surface area, which was estimated from Landsat series satellite data from 1986 to 2018. The methods we used were Mann-Kendall (MK), Innovative trend analysis method (ITAM), Sen’s slope estimator test, correlation, and regression analysis. The variation of lake water surface area has a strong positive correlation with the change of the lake water level (r = 0.95). The Mann-Kendall trend analysis has indicated that under a significant decrease in total annual precipitation (Z = −0.902) and inflow river discharge (Z = −5.392) and a considerable increase in total annual evaporation (Z = 4.385) and annual average air temperature (Z = 4.595), the surface area of the Ugii Nuur Lake has decreased sharply (Z = −6.021). The total annual evaporation (r = −0.64) and inflow river discharge (r = 0.67) were the essential hydro-meteorological factors affecting the surface area of the Ugii Nuur Lake. The lake surface area decreased by 13.5% in 2018 compared with 1986. In the near future, it is vital to conduct scientific studies considering the volume of lake water, groundwater, and the anthropogenic impact.

Газарзүйн нөхцөл болон газрын гадарга орчмын температурын инверсээс гадна агаар мандлын холигдлын үе давхаргын (ХҮД) тооцоо нь хүн ам ихээр суурьшсан хот суурин газрын агаарын бохирдлыг урьдчилан мэдээлэх суурь болохын хувьд байгалийн хүчин зүйлс талаасаа хамгийн чухал үзүүлэлт болно. Иймд энэхүү судалгаанд Монгол орны хүн амын тэн хагас нь суурьшиж, орчны бохирдлоороо дэлхийд дээгүүрт жагсдаг Улаанбаатар хотод байрлах агаар мандлын босоо чиглэл дэх хэмжилтийн түгээмэл бөгөөд найдвартай систем болох радиозонд болон лидарын мэдээг ашигласан. Улмаар дэлхий нийтээр түгээмэл хэрэглэж буй агаар мандлын хэмжигдэхүүний градиентийн аргаар агаар мандлын ХҮД-ын өндрийг илрүүлэх, түүний агаарыг бохирдуулагчдын агууламжтай ямар холбоо хамааралтай байгааг судлах оролдлогыг хийлээ. ХҮД-ын өндөр нь цаг агаар, уур амьсгал, агаар мандлын орчил урсгалын нөхцөлөөс хамаарч хугацааны хувьд хэлбэлзэлтэй бөгөөд хоногийн болон жилийн горимыг бий болгож энэ нь агаарыг бохирдуулагчдын агууламжийн хугацааны горимтой статистик хамаарлыг үзүүлж байна. Ялангуяа хүйтний улиралд газрын гадарга орчмын температурын инверс тогтох үеийн ХҮД-ын өндөр нь Улаанбаатар хот орчимд тогтох утааны дээд хилтэй ихээхэн ойролцоо байгаа нь дээрх 2 хэмжилтийн системийн мэдээнд хийсэн тооцоо, дүн шинжилгээнээс гарч ирсэн.

Ugii nuur Lake is one of the small hydrologically closed lakes located in the Orkhon River Basin in Central Mongolia. This study investigated the annual precipitation, air temperature, and river discharge variability at five selected stations of the sub-basin by using Mann-Kendall (MK), Innovative trend analysis method (ITAM), and Sen’s slope estimator test. The finding of this paper could help researchers to understand the annual variability of precipitation, air temperature, and river discharge over the study region and, therefore, become a foundation for further studies. The present study aims to investigate the historical trends in coastline changes along Ugii Lake in Mongolia and estimates change rate by using remote sensing data in particular scale-space images Landsat-8 TM. Ugii income lake water falling as precipitation and stream flows parallel to some extent the increase of the temperature rises and evolution of atmospheric flow circuit of the lake due to changes in evaporation causes a reduction Lake Area. Here we identified the spatial and temporal patterns of changes in climate (from 1986 to 2018). Our findings have implications for predicting the safety of water resources and the water eco-environment in Central Mongolia under global change.

Ugii nuur Lake is one of the small hydrologically closed lake located in Orkhon River Basin in Central Mongolia. This study investigated the annual precipitation, air temperature, and river discharge variability at two selected stations of the sub-basin by using Mann-Kendall (MK), Innovative trend analysis method (ITAM), and Sen’s slope estimator test.The finding softhis paper could help researchers to understand the annual variability of precipitation, air temperature, and river discharge over the study region and, therefore, become a foundation for further studies.The present study aims to investigate the historical trends in coastline changes along Ugii nuur Lake in Mongolia and estimateits change rate by using remote sensing data in particular scale-spaceimages Landsat-8 TM.Ugii income lake water falling as precipitation and stream flows parallel to some extent the increase of the temperature rises and evolution of atmospheric flow circuit of the lake due to changes in evaporation causes a reduction Lake Area.Here we identified the spatial and temporal patterns of changes in climate (from 1986 to 2018). Our findings have implications for predicting the safety of water resources and water eco-environment in Central Mongolia under global change.

In this study, the seasonal and monthly variability of upper tropospheric ozone along with the study of the effects of atmospheric heat and dynamics on upper tropospheric ozone variability over Ulaanbaatar city is investigated using the aircraft measurements, radiosonde, reanalysis and back trajectory of air mass data for the period from 1995 to 2010.

Лидарын тасралтгүй өндөр нарийвчлалтай гэрлийн буцах сарнилын мэдээ ашиглан босоо чиглэлд болон хугацааны янз бүрийн үед үүлний тархалтыг судлах оролдлогыг хийв.

Улаанбаатар хотын хүн амын өсөлт, бохир ус цэвэрлэх системийн технологийн хоцрогдол нь цэвэрлэх системийн ачааллыг нэмэгдүүлж улмаар байгаль орчин, хүн амын эрүүл мэнд болон нийгэм, эдийн засагт ихээхэн хохирол учруулж байгаагийн зэрэгцээ бохир ус цэвэрлэх процесс нь уур амьсгалын өөрчлөлтийн гол шалтгаан болох хүлэмжийн хийг ихээр ялгаруулж байгаа нь томоохон асуудал юм. Иймд бохир ус цэвэрлэх үед ялгарах хүлэмжийн хий, түүнийг бууруулах боломжийг судлахыг зорьсон. Уг судалгаанд IPCC олон улсын байгууллагаас гаргасан хүлэмжийн хийн тооллого хийх арга зүйг ашиглаж Улаанбаатар хотын Төв цэвэрлэх байгууламжид холбогддог болон нүхэн жорлон ашигладаг нийслэлийн төвийн 6 дүүргийн 138 хороодын жилийн нийт цэвэршүүлсэн бохир усны хэмжээ, түүнд хэмжигдсэн хяналтын утгууд мөн Улаанбаатар хотын нийгэм, эдийн засгийн мэдээнд тулгуурлан бохир ус цэвэрлэх үед ялгарах хүлэмжийн хийн хэмжээ, ногоон байгууламжийн хүлэмжийн хийн шингээлтийн тооцоо, хөгжлийн бодлогуудад тусгагдсан арга хэмжээнд үндэслэсэн ялгарал, бууралтын ирээдүйн сценарыг тус тус гаргасан. Тооцооноос үзвэл 2017 онд Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэхэд нийт 128.3 мян.тнСО 2 экв хүлэмжийн хий ялгаруулсан. Үүнийг 2005 оныхтой харьцуулахад бохир ус цэвэрлэхэд үүсэх хүлэмжийн хийн ялгарлын хэмжээ 37% буюу 47.68 мян.тн СО 2 экв –аар нэмэгдсэн байна. Нийт хүлэмжийн хийн ялгарлын 20%-ийг гэр хороолол, 78%-ийг байшин хороолол (орон сууц, хувийн сууц), үлдсэн 2%-ийг бусад эх үүсвэрээс ялгарах хүлэмжийн хийн ялгарал эзэлж байна. Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуй нэгж байгууллага болон үйлдвэрлэлд ашигласан бохир усыг татан зайлуулахдаа Төв цэвэрлэх байгууламж дээр ямар нэгэн ангилалгүй холигдон ирдэг нь томоохон асуудал юм. “Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний тодотгол, Улаанбаатар хотын 2030 он хүртэлх хөгжлийн чиг хандлага” төлөвлөлтийн баримт бичигт тусгасан төвлөрлийг сааруулах арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлснээр бохир уснаас ялгарах хүлэмжийн хий мөн адил буурах боломжтой ч Төв цэвэрлэх байгууламжаа шинэчлэхгүйгээр бүх өрх байшин хороололд орвол нэгж талбайд оногдох ялгарлын хэмжээ нэмэгдэнэ. Харин цэвэрлэх системийн шинэчлэл хийгдсэн тохиолдолд 2030 онд ахуйн болон үйлдвэрийн ус зэрэг цэвэрлэж байгаа бол 52%-иар, бүх өрх орон сууцанд орвол 75%-иар буурах боломжтой. Мөн цэвэрлэх системийн шинэчлэлээс гадна хаягдаж буй усыг дахин ашиглах, шим бодис азот, фосфороор баялаг лагийг цэвэрлэж боловсруулан олон төрлийн зориулалтаар үр ашигтай хэрэглэн байгалийн нөөц баялгийг хэмнэх, сэлбэх, сэргээх боломжтой. Тухайлбал системийн шинэчлэл хийсэн тохиолдолд ерөнхий төлөвлөгөөнд тусгасан 18035 га ногоон байгууламжийн талбайн усалгаанд шаардлагатай 12.61 мян.м 3 /хоног усыг стандартын шаардлагад нийцсэн цэвэршүүлсэн усаар хангах бүрэн боломжтой байна. Харин ногоон байгууламжийн хувьд цаашид цэцэрлэгжүүлэх боломжит 2228 нэгж талбарын 17034.39 га талбайг нэмэх боломжтой гэж үзвэл жилд 3085.49 мян.тн СО 2 экв хүлэмжийн хийг шингээх боломжтой байна.

Улаанбаатар хотод сүүлийн жилүүдэд хүн ам, гэр хорооллын талбай болон автомашины тоо огцом нэмэгдсэнтэй зэрэгцээд хүйтний улирлын агаарын бохирдол үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд хүрч өнөөгийн хамгийн тулгамдсан асуудлын нэг байсаар байна. Энэхүү судалгааны хүрээнд агаарын бохирдлын эх үүсвэр буюу газар ашиглалтын ялгаатай бүсүүд дэх бохирдуулагчдын агууламж орон зай, цаг хугацаагаар хэрхэн хуваарилагдаж тархаж байгааг түүнчлэн газарзүй, агаар мандлын хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр хэрхэн өөрчлөгдөж буйг судлахыг зорилоо. Үүний тулд агаарын чанарын харуулуудын мэдээнд статистик боловсруулалт хийн агаарыг бохирдуулагч бодисууд, цаг уурын хэмжигдэхүүнүүдийн хоног, жилийн явцыг тодорхойлж, тэдгээрийн хоорондын хамаарлыг корреляци, регрессийн дүн шинжилгээ хийх замаар судлан улмаар кригингийн болон ойрын хөршийн интерполяцийн аргаар агаарыг бохирдуулагчдын орон зайн тархалтыг гаргасан. Мөн радиозондын болон градиентын хээрийн хэмжилтээр олдсон мэдээг тус тус ашиглан газрын гадарга орчмын агаарын температурын инверс, холигдлын үе давхарга, агаар солилцооны коэффициент болон агаар мандлын тогтворшил зэрэг агаар мандлын хүчин зүйлсийг тооцоолж агаарын бохирдолд хэрхэн нөлөөлж буйг судлав. Судалгааны үр дүнд агаарын бохирдол өвлийн улиралд эсрэг циклон тогтож, тогтвортой хүйтрэн хатуу, шингэн түлшний хэрэглээ ихсэх үед холигдлын үе давхарга нь газрын гадаргын температурын инверсийн давхаргын нөлөөнд орж, агаар солилцоо буурч, агууламж ихтэй байхын зэрэгцээ хоногийн хувьд өглөө, оройн галлагаа болон ажил эхлэх, дуусах үеийн замын оргил ачааллын үеэр хамгийн их агууламжтай байна. Түүнчлэн Улаанбаатар хот нь тал бүрээсээ өндөр уулсаар хүрээлэгдэн өөрөө нам дор газар байрлаж уул хөндийн салхины нөлөөнд оршдог учраас түүнийг хүрээлсэн бохирдлын зонхилох эх үүсвэр болох хотын захын гэр хорооллоос ялгарсан бохирдол салхиар зөөгдөн хотын төв орчимд хуримтлагдах газарзүй, цаг уурын байнгын нөхцөл дор хүн амын хэт төвлөрөл, авто тээврийн хэрэгслийн хяналтгүй өсөлт нь PM10 тоосонцрын агууламж 400 мкг/м3 хүрч хүлцэх агууламжаас 4 дахин давж ажиглагдах үндсэн шалтгаан болж байна. Мөн тоосонцрын орон зайн тархалтыг гаргаж үзвэл нам дор ба гэр хороолол байрлаж газруудад агууламж өндөртэй, өндөрлөг ба гэр хорооллын нягтшил багатай газруудаар агууламж багатай байна. Гэхдээ уг тархалтанд салхины хурдны орон шууд нөлөөтэй байна.

Энэхүү судалгаанд Улаанбаатар хотын төвийн дүүргүүдийн нутаг дэвсгэр дээрх агаарын температурын суурин хэмжилтийн цэгүүдийн мэдээ болон хээрийн хэмжилтээр цуглуулсан мэдээг ашиглан “Хотын дулааны арал”-ыг илүүлэх оролдлогыг хийлээ. Хотын барилгажсан хэсгийн гадарга нь (асфальт, бетон гэх мэт) нь дулаан багтаамж ихтэй учраас бусад гадаргаас 5.63оС, ногоон байгууламжаас 7оС, бетоноос 4.61оС –ээр тус тус илүү халж байсан. Бетонон гадарга дээрх температур шөнийн хугацаанд байгалийн хөрстэй гадаргынхтай ойролцоо байдаг бол хоногийн нартай хугацаанд 0.1-5.3оС-ээр илүү халж байсан. Үүнтэй уялдан “Хотын дулааны арал”-ын эрчимшлийн хугацааны горимыг авч үзвэл шөнө болон өвлийн улиралд (3.8оС) хамгийн их утга, өдөр болон зун (0.3оС) хамгийн бага утга ажиглагддаг болох нь Улаанбаатар-Буянт-Ухаа, Их сургууль-Буянт-Ухаа цаг уурын станцууд дээрх хэмжилтийн мэдээний анализаас илэрсэн. Улаанбаатар хотын хойноос урд, баруунаас зүүн чиглэлд газар ашиглалтын ялгаатай бүсүүдэд хийсэн хэмжилтийн мэдээг ашиглан “дулааны арал”-ыг илрүүлсэн. Мөн температурыг, далайн түвшний өндөршилтэй хамааруулж статистик боловсруулалт хийж үзэхэд корреляцийн хамаарал харьцангуй өндөр гарсан тул үүнд үндэслэн агаарын температурын орон зайн тархалтыг зураглаж үүнээс “Хотын дулааны арал”-ыг тодорхойлсон.

A purpose of this study is to determine in details influence of atmospheric factors on air pollution of Ulaanbaatar. Geographical conditions of Ulaanbaatar city, urban climate, and its features are supposed. New factors such as air pollution, micro, and mesoscale climate arise due to an urban area, urban elements and human activity. The temporal regime of climate variables of Ulaanbaatar is updated in the study. Because radiation budget is negative from -26.4 to -66.4MJ/m2 during the winter months, it leads to a condition of near-surface radiation cooling. In early and end of the winter air temperature falls down suddenly, then it becomes warm. For example, ten days mean temperature increases by 4.0°С late February to early March while it decreases by 4.1°С early to mid-November. Since biorhythm of urban life adapts and follows as a diurnal variation of urban air temperature, in heating seasons an increase in heat distribution and its burden influences on the condition of urban temperature and air pollution. In the winter season, high air pressure and windless condition dominate under the effect of the anticyclone in Ulaanbaatar. Although wind speed is less in the winter season, if we look at wind rose plots, air mass flows dominantly from the polluted outer urban area to centre of the city. Near-surface air temperature inversion layer with an intensity of 6.0 to 8.0 °C, and a depth of 650 to 780 m is observed during 23 to 27 days in the winter months; it leads to very stable atmospheric state. Annual mean boundary layer height (BLH) or, mixing layer height is observed at 613 m above ground level over Ulaanbaatar. Its value is a maximum of 1844 m because of an increase in turbulent exchange in summer while it is a minimum of 37 m due to the windless and very stable state under the effect of near-surface temperature inversion layer during the winter months. An increase in depth of near-surface temperature inversion layer, and a decrease in mixing layer height and ventilation coefficient lead to high air pollution.

Энэхүү судалгааны хүрээнд Монгол Улсын Их Сургуулийн (NUM) нийгэм эдийн засгийн төрөл бүрийн мэдээнд үндэслэн Засгийн Газар хоорондын Уур амьсгалийн Өөрчлөлтийн Комиссийн (IPCC) “Доороос→Дээш” аргазүйг ашиглан тус сургуулийн үйл ажиллагаанаас дам болон шууд байдлаар ялгарч буй хүлэмжийн хийн (GHG) тооллогын үр дүнг гаргаж, хүлэмжийн хийн шууд бус ялгаруулалтыг бууруулж болох арга хэмжээнүүдийг авч үзлээ. МУИС-ийн жилд ялгаруулах хүлэмжийн хийн нийт хэмжээ 6839.5 тн CO2 экв байна. 2015 оны байдлаар МУИС-ийн үйл ажиллагаанаас ялгарах хүлэмжийн хийн 91% нь эрчим хүчний хэрэглээнээс, үлдсэн есөн хувь нь хог хаядлаас бий болж байна. Тус сургуулийн эрчим хүчний хэрэглээнээс ялгарах хүлэмжийн хийн ялгарлын жилийн доторх хуваарилагдалтаас үзвэл энэ нь тухайн жилийн эрчим хүч хэрэглэгчдийн тоо болон гадна орчны агаарын температураас ихээхэн хамаардаг болох нь тогтоогдлоо. Өөрөөр хэлбэл, хүлэмжийн хийн дам ялгаруулалтын зонхилох хувь нь хүйтний улирлын барилгын дулааны алдагдлын улмаас үүсэх эрчим хүчний өндөр хэрэглээтэй холбоотой байдаг бол хүлэмжийн хийн хамгийн бага ялгаралуулалт зуны амралтын хугацаа болон халаалт зогссон хугацаанд ажиглагдаж байна. МУИС нь 705 мод бүхий 2.57 га ургамлаар бүрхэгдсэн цэцэрлэгтэй бөгөөд энэ нь жилд 548.74 тн СО2 экв хүлэмжийн хийг шингээж байна. Энэ нь тус сургуулийн үйл ажиллагаанаас ялгарах хүлэжийн хийн ердөө 7.8%-ийг шингээж байна гэж үзэж болно.

In this study, the temporal variability of air pollutants along with a study of the effects of meteorological processes on air pollutant concentrations over Ulaanbaatar city is investigated using hourly air pollution and meteorological data, and radiosonde data for the period from 2011 to 2013. Due to the pollutant concentrations at the UB5 (the most polluted) and UB8 (relatively cleaner) posts can present its temporal variation in the urban and rural, respectively, the sampling sites were selected as study locations. Diurnal variation of concentrations of particulate matter (PM10), sulfur dioxide (SO2), and carbon monoxide (CO) at the sampling sites show two maximum (during heating and traffic peak hours) and two minimum while it is different for concentrations of nitrogen dioxide (NO2) due to photo-chemistry effect. The concentrations of at UB05 site were not only larger than air quality standard, but also these values at UB08 site during a year while it’s opposite to the concentration of the NO2. The behavior was seen same in its seasonal variations. The intensity of the surface-based temperature inversion, air temperature, air pressure, and relative humidity have a positive exponential relationship with air pollutants while wind speed has a negative exponential relationship with them. A rise in elevation, temperature and wind speed leads to a decrease in and an increase in the NO2 by mixing process because of the weakening of the temperature inversion.

Монгол улс уур амьсгалын өөрчлөлт, хүлэмжийн хийг бууруулах арга хэмжээг тусгасан анхны үндэсний тайланг 2001 онд, II тайланг 2010 онд тус тус бэлтгэсэн. Эдгээр тайлангуудад Монгол улсын хүлэмжийн хийн ялгарлын ихэнх хувь нь хатуу түлшний шаталтаас хамаардгийг тэмдэглээд, хүлэмжийн хийг буурууулах гол арга зам нь эрчим хүчийг хэмнэх, үр ашгийг дээшлүүлэх, нүүрстөрөгч багатай энергийн эх үүсвэр ашиглах нь зүйтэй гэж үзсэн. Эрчим хүчний бус салбаруудын хувьд МАА-д малын тоо толгойг хязгаарлах, газар тариаланд дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх, ойг нөхөн сэргээх, мод үржүүлэх зэрэг үйл ажиллагааг тусгажээ. Монгол улсын УАӨ-ийн үнэлгээний тайлан илтгэлүүдийг 2009 ба 2014 онд боловсруулсан ба энд хүлэмжийн хийг бууруулах арга хэмжээнүүдийг нарийвчлан тусгажээ. 2015 онд “Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулахад Монгол улсын оруулах хувь нэмэр” баримт бичгийг бэлтгэн НҮБУАӨСК-ийн НбД-т албан ёсоор хүргэсэн. Уг баримт бичигт Монгол улс 2030 он гэхэд эдийн засгийн суурь сценарийн ялгарлаас (хөдөө аж ахуйн салбараас бусад) 14 хувиар бууруулна гэж тодорхойлжээ. Хүлэмжийн хийг бууруулах үндэсний хэмжээний гол бодлого, арга хэмжээ тусгагдсан гол баримт бичгүүд бол Монгол улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030 (2016), Монгол улсын мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн цогц бодлого (2008), Уур амьсгалын өөрчлөлтийн үндэсний хөтөлбөр (2011), Ногоон хөгжлийн бодлого (2014), Хог хаягдлын менежментийг сайжруулах үндэсний хөтөлбөр (2014), Төрөөс эрчим хүчний талаар баримтлах бодлого (2015), Төрөөс аж үйлдвэрийн талаар баримтлах бодлого (2015), Төрөөс хүнс, хөдөө аж ахуйн талаар баримтлах бодлого (2015), Төрөөс ойн талаар баримтлах бодлого (2015) зэрэг юм.

Share of greenhouse gas (GHG) emissions by energy production sector are about 30% in total GHG emission by Mongolia while it is about 60% of total emissions by the total energy sector. Thus, this study presents some results of potential emission reductions of greenhouse gas by the energy production sector based on the increase in the share of renewable in electricity production using greenhouse gas emission data, demographic end economic data of Mongolia, energy balance data, and transport data are taken from national and international various sources. LEAP model that plans future of energy sector and some scientific tools were used for the computation of projection of GHG emission and its reduction for a period from 2010 to 2030.

This study has been done using the bottom-top methodology of the Intergovernmental Panel on Climate Change of greenhouse gas (GHG) inventory based on various socio - economic information from the National University of Mongolia (NUM). Total annual GHG emission by the NUM is about 6839.5 t CO2 eq. In 2015, share in total GHG emission by the NUM is about 91% by energy sector while it is only 9% by waste sector. A monthly variation of the GHG emissions by energy sector of NUM shows that its amount depends on a number of energy customers and environmental temperature. In the other words, the higher GHG emission is related to high energy demand due to building heat loss during the cold season while the lower GHG emission corresponds to the period of summer vacation and stopping heating system to during the summer season. The garden of the NUM is a plantation area of 2.57 hectares including 705 trees. It absorbs 548.74 tСО2 per a year. It reduces 7.8% of total annual GHG emission by the NUM.

This study presents estimation of boundary layer height over Ulaanbaatar city using lapse rate of meteorological variables from the morning (08:00 AM) radiosonde measurement data during 2016. The boundary layer height occurs at a maximum value of lapse rate of potential temperature and a minimum value of lapse rate of refractivity, relative and specific humidity. The boundary layer height is an important tracer to study the meteorological phenomenon in the lower troposphere and air pollution in the urban. The boundary layer height is a maximum of 1844 m in the summer while it is a minimum of 37 m in the winter. Ventilation coefficient is derived by a multiplication of the boundary layer and average wind speed in this layer. The ventilation coefficient is a maximum of 5400 m2/s in the windy spring months while it is a minimum of 257 m2/s in the winter. Particulate matter (PM10, PM2.5) which is one of air pollutants is correlated with both the boundary layer height (r=-0.90 to -0.94) and ventilation coefficient (r=-0.92 to -0.93) by inverse exponent relationship. Thus, we can predict the air pollution using the relationships.

A motivation of this study is to show that the climate change is not only observed at near surface but also at higher altitudes in the troposphere. The tropospheric thermal structure is characterized by vertical variability of air temperature. The seasonal and annual variations of vertical variability of tropospheric temperature are plotted using the nearest neighbor interpolation method for temperature data taken from Murun radiosonde station. Some significant levels such as tropopause, near the surface temperature inversion and zero isotherm level are seen from the tropospheric thermal structure. The atmospheric zero isotherm level is considered in detail in the paper. The level is obtained using linear interpolation method for each temperature profile. Annual and interannual variation of the zero isotherm level shows similar variations in the air temperature. The annual mean zero isotherm level is increased by 140 m for the period from 1971 to 2014 while it is decreased by 60 m due to a decrease in the air temperature and an increase in the days with thunderstorm rain for the period from 1995 to 2014.

This study presents some results of potential emission reductions of greenhouse gas from energy sector based on the increase in the share of renewable in electricity production using greenhouse gas emission data, demographic end economic data of Mongolia, Energy balance data, and transport data are taken from national and international various sources. LEAP model and some scientific tools have been used for computation of projection of greenhouse gas emission during a period of 2010 to 2030.

Энэхүү судалгааны ажилд доод орчих мандлын нүүрсхүчлийн хийн (CO2) босоо тархалтын онцлог, түүний улирлын хуваарилагдалтанд химийн ба динамикийн (цаг уурын) хүчин зүйлсийн үзүүлэх нөлөөг Улаанбаатар хот орчмын ойт хээрийн бүсэд онгоцоор хийсэн хэмжилтийн мэдээ ашиглан судаллаа. Доод орчих мандлын CO2-ийн агууламж хаврын улиралд их байдаг нь бусад хийнүүдийн агууламж болон агаарын доош чиглэсэн урсгал энэ улиралд ихэсдэгтэй холбоотой. Харин түүний хамгийн бага агууламж зуны улиралд ажиглагдах ба энэ нь ургамлын фотосинтезийн процесс уг улиралд эрчимтэй байдагтай холбоотой.