Бидний тухай
Багш ажилтан
Монгол-Германы Орхон Экспедиц 2019 онд Архангай аймгийн Хотонт сумын нутаг Уйгурын Хар балгасанд явуулсан хайгуулын явцад дээрээ эртний түрэг хэлээр руни бичгээр бичсэн бичээс бүхий хүрэл ялтас илрүүлэн олжээ. Бичээс нь хоёр мөр, нийт 9 үсгээс бүрдэх бөгөөд “Хятан эр [цэрэг]-ийн бүс” гэсэн утгатай байна. Энэхүү түүвэр олдвор нь эртний Уйгурын түүх соёлын судалгааны нэгэн сонирхолтой шинэ баримт юм.
Abstract Mongolia is well known for its ancient rock paintings, seals, and alphabets, which are some of the precious cultural heritages of mankind. Not only do these wonderful cultural heritages show that Mongolia is one of the important birthplaces of world civilization, but they also show that the people of Central Asia were able to preserve the ancient culture in historical times as well as were able to create and spread their own culture. The study of ancient writing monuments in Mongolia began in the middle of the 19th century and continues to this day. The research team led by Nikolay Mikhailovich Yadrintsev (1842-1894) from the Eastern Siberian branch of the Russian Geographical Society /Finno-Ugrian Society/ first came to Mongolia in 1889 and discovered the monuments in the Orkhon River valley and reported to the world. Based on this report, a research team led by A. Heikel (Axel Olai Heikel, 1851-1924) was sent to Mongolia in 1890 by the Finno-Ugric Society to examine and study those amazing monuments and ancient scripts. In 1891, the Russian Academy of Sciences sent a special research unit to Mongolia under the leadership of V.V. Radloff (Wilhelm Radloff, 1837-1918) and included several researchers, including N. Yadrintsev, S. M. Dudin, and D. Klements. The research team headed by V.V. Radlov studied the monuments in the Orkhon Valley and found not only prints but also some monuments of small writing. The results of the field research department were published as an album book, which includes photographs of large and small runic monuments, sacrificial structures, human stones, and other related monuments, which came to be known as "Radlov's Atlas". The preliminary study of the analysis class led by V. V. Radlov and other academic works related to the Orkhon memorial were published in series. From 1967 to 1989, after the first series of research, ancient writings, especially written monuments of the ancient Turkic and Uyghur periods, were studied - as part of the Mongolian-Soviet historical and cultural field research. After the aforementioned research work, the Mongolia-Japan joint "Bichees" project was implemented, and in total, it has spanned over twenty years and continues to make a valuable contribution to the study of ancient written monuments in Mongolia. Therefore, we have decided to give an overview of some of the research results of the field research class, such as the study of monument inscriptions by Japanese scientists.
Монгол нутаг дахь гэрэлт хөшөө, хад чулууны бичээс болон монголчуудын хэрэглэж ирсэн, хэрэглэж байгаа үсэг бичгийн зүйлийг жагсаан дурдвал 21 зүйл ажээ. Үүнд: 1. Брхами 2. Согд 3. Руни 4. Уйгур 5. Монгол 6. Хятад 7. Зөрчин 8. Хятан 9. Дөрвөлжин 10. Хэвтээ дөрвөлжин 11. Сири 12. Араб 13. Перс 14. Тод 15. Соёмбо 16. Хятад 17. Манж 18. Али гали 19. Вагиндра 20. Латин 21. Кирилл Энэхүү илтгэлдээ эдгээр бичгийн дурсгалаас энэ удаад, брахми, согд, уйгур бичгийн дурсгалын судалгааны тоймыг товч танилцуулж байна.
Хүн төрөлхтний оюуны соёлын үнэт өв болох хадны зураг, тамга тэмдэг, үсэг бичгийн дурсгалаараа манай улс алдартай билээ. Соёлын үл хөдлөх эдгээр гайхамшигт дурсгал нь дэлхий дахины соёл иргэншлийн нэгэн чухал өлгий нутаг мөн болохыг батлан харуулахын зэрэгцээ түүхэн цаг үеүдэд дэлгэрч байсан эртний соёлоос үлдэж хоцорч байсангүй, бас өөрсдийн соёлыг бүтээж түгээн дэлгэрүүлж байсныг илтгэх чухал баримт юм. Үсэг бичгийн дурсгал нь эртний соёлын солилцоог тодорхойлох чухал сурвалж болдог билээ. Тэдгээр түүхэн баримт сурвалжийг нэг Хүйс толгойн брахми бичээс тийм нэгэн түүхэн сурвалж даруй мөн болно. Монгол улсын нутаг дэвсгэрт буй, эрт үеэс монголчууд хэрэглэж байсан, мэддэг байсан хийгээд одоо ч хэрэглэсээр буй үсэг бичгийн зүйлийг брахми, согд, руни, уйгур, монгол, хятад, хятан, зөрчин, санскрит, төвд, дөрвөлжин, хэвтээ дөрвөлжин, сири, араб, перс, тод, соёмбо, али гали, ланз, вагиндра зэх мэтээр жагсаан дурдвал 21 зүйл байх ажээ. Бидний өвөг дээдэс уламжлан хөгжүүлсэн, шинээр боловсруулсан хэрэглэсэн тэдгээр үсэг бичгийн дурсгалыг лавшруулан судлах, таниулан мэдүүлэх үйлсийг дэлгэрүүлэх шаардлагатай байна.
Монгол нутгаас илрүүлсэн Түрэгийн үеийн руни бичгийн дурсгалуудаас олон эрдэмтэн цншиж судалсан ч судалгаа нэг мөр болоогүй цөөн хэдэн дурсгалын нэг бол Чойрын хүн чулууны бичээс юм. Тус өгүүлэлд өөрсдийн судалгааны ажлынхаа үр дүнгээс танилцуулж байна.
Энэхүү илтгэлдээ Бурханы шашны Уйгурын үеийн дэлгэрэлтийг яруу тодоор илтгэх чулуун агуйн ханын зургийн заримаас сонин болгож өгүүлэхийг хичээлээ. Үүний учир, тэдгээр чулуун агуйн зургаас Уйгурын үед Бурханы шашин хэрхэн дэлгэрч, тойн нар хэрхэн хувраг болж номын ёсыг сахисан, ямар зан үйл үйлтгэл гүйцэтгэж байсан тэргүүтнийг үзүүлсэн цөөн зургийг үлгэр болгов. Турфаны агуйн бурхад хийгээд бодисадва нар, шашин номын олон үлгэр домог зэргийг дүрсээр амилуулж бүтээсэн тэдгээр ханын зургийг агуулгаар ерөнхийд нь 1. Бурхад, тэнгэр нэрийн орныг дүрслэн үзүүлсэн 2. Сав шимийн орны ахуй, амьдралыг дүрслэн үзүүлсэн 3. Үйл нүгэл, буян ном тэргүүтнийг ялгаж үлгэр домогтой холбон зургаар дүрслэн бүтээсэн гэсэн гурван том бүлэгт хувааж болох бөгөөд агуйн зохион байгуулалт, түүнийг ашигласан байдал зэрэгт тулгуурлан ангилбал, Бурхны гүнгэрваа агуй, Ном хурах, бясалгах агуй, Лам хувраг нарын орон гэр агуй гэсэн гурван төрөл зүйл байсан бололтой.
Хүннү хийгээд зүүн Хан улсад холбогдох НТ89-91 оны бичээс, Тан улсын Лин дэ-гийн хоёрдугаар он буюу 665 оны бичээсийн талаар тухайлан өгүүлэв.
Eski dönemlerde var olan büyük devletlerin tarihi, dili ve kültürüyle ilgili kaynak eserler ve anıtlar bakımından zengin coğrafyalardan biri bilindiği üzere Moğolistan’dır. Türkoloji araştırmaları üzerine çalışan bilim adamlarının dikkatini çeken bu bölgede her geçen gün bahse konu tarihi eserlere yenileri eklenmektedir. 2010 ve 2018 yılında Moğolistan’da bulunan tüm runik yazıtları içeren kapsamlı bir çalışma yayımlanmıştır(Azzaya Badam, 2010, 2018; Баттулга Ц. & Аззаяа Б., 2009). • 2015-2020 yılına kadar Moğolistan’da 16 bölgede 22 yeni yazıt keşfedilmiştir ve böylece Moğolistan’da bulunan runik yazıtların sayısı 80 bölgede toplamda 159’e yükselmiştir. Bunlar arasında sadece 2016 yılında Bayanhongor aymak bölgesinde bulunan Hirgisiyn Ovoo anıtı, Govi-Altay aymak bölgesinde bulunan Taişiriyn Davirtın kışlağı yazıtı, Bugut Yazıtı ile Töv aymak bölgesinde bulunan Ulaan Çuluut I, II, III, IV yazıtları Moğol bilim adamları tarafından incelenmekte, bu eserler üzerinde okuyup anlamlandırma çalışmaları sürdürülmektedir. Hem de 2015, 2018, 2019, 2020 yıllarında üçer tane yeni yazıt keşfedilmesi ilginçtir.
Манай археологичид 2020 оны 6-р сард Баянхонгор, Говь-Алтай аймгийн нутагт хийсэн хээрийн хайгуул судалгааны ажлын хүрээнд руни бичгийн хоёр дурсгал шинээр илрүүлжээ. Тэдгээр руни бичгийн шинэ дурсгалын уншиж судалсан судалгааны ажлын үр дүнгээс танилцуулсан байна. Хэдийгээр ганц мөр боловч түүхэн сурвалж, хэлний баримт эх хэрэглэгдэхүүн болохын хувьд үнэ цэнтэй дурсгалд зүй ёсоор тооцогдоно.
The Edis are one of the tribes that played a significant role in the history of the Turks and Uighurs. That is why the name z} ädiz and related events are often mentioned in the classical and small monuments of Mongolian runic inscriptions. The runic inscriptions in Sagil soum of Uvs aimag and Buutsagaan soum of Bayankhongor aimag are considered to be valuable sources by its important evidence of two historical trips to Beshbalyk in 790-791. This article presents the results of a re-examination of these two runic inscriptions. The Tömör Tsorgo Inscription The inscription is located in a site named Tömör Tsorgo, in the territory of Sagil soum, Uvs aimag. This inscription was discovered by D. Teveendorj and his colleagues in 1981. Original (Runic) text: i}tJ>z}wq Transliteration: k nt d z: ytdi Transcription: äkinti ädiz yätdi Translation into English: Appeared the second time Ädiz (Ethnonym) / The Ediz passed trough this place twice The Zamyn Buuts Inscription The inscription is located in a site named Zamyn Buuts, in the territory of Ulziit soum, Baynkhongor aimag. This inscription was discovered by Dr. Ya. Tserendagva, S.Dalantai and his colleagues in October 2019. Original (Runic) text: iFroI>iqWFg}>iFroI>Wg} Transliteration: d z ŋ: YWRTi: d z Tŋ k i: YWRTi Transcription: ädiziŋ yortï ädiz atïŋ äki yortï Translation into English: The Ädiz’s (Ethnonym) passed through here The Ediz's family passed through this place twice
The inscription is located in a site named Zaany Angal, in the territory of Ulziit soum, Baynkhongor aimag. This inscription was discovered by Dr. Batsaikhan, D.Sodnomdorj and his colleagues in June 2020. Original (Runic) text: SuSWR Transliteration: r ŋ s ü s Transcription: äriŋ (~iriŋ) süsi Translation into English: Chase their army
The “Secret History of the Mongols” translated into over 30 languages all over the word, such as German, Russian, English and Turkish. Translated into Turkish by Ahmet Temir in 1942. This is first translation of the Secret History of the Mongols into Turkish language. It was re-published in 1986, 1995, 2010 and 2018. In the translation process, the German transcription and translation by E.Haenisch, Russian transcription and translation by S.Kozin, and the Chinese text by Ye De hui were used as main sources. Translated into Turkish by Mehmet Levent Kaya in 2011, is the second translation. In this article, the author discusses the translation of some phrases. These include: … eme’el-iyen toqu’ul e’üde’en negü’ül ... Make [thou] to lay thy saddle Make [thou] to open thy door … qoq ideǰü qoma’ul tülejü yabutuqai ... .. Eating remnants [of blades] of grass [for food], Burning dried dung [for fuel] … morin-u ǰunda’ul… … Horse dong... etc.
Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Тагт багийн нутагт орших зүүн Билүүний зураасан зураг, тэдгээрийн дүрслэл онцлог, он цагийн хамаарал хийгээд хятад, уйгур, төвд бичээс, тамга зэргийн талаар тухайлан өгүүлсэн байна.
Их Асгат (Хөл Асгат)-ын хоёр тахилын хавтан нийт дөрвөн хэсэг руни бичээс бүхий дурсгал юм. Үүнийг тухайлан судалсан байна.
2019 онд Баянхонгор аймгийн нутгаас илэрсэн руни бичгийн хоёр шинэ дурсгалын уншлага, судалгаа
Энэхүү өгүүлэлд Өмнөговь аймгийн Ханхонгор сумын нутгаас илэрсэн Хотгорын руни бичгийн дурсгалын уншлага судалгааг нийтэлсэн болно.
Тус илтгэлд, Монгол нутгаас илэрсэн руни бичээс бүхий цорын ганц хүн чулуу болох Чойрын хүн чулууны бичээсийн талаар судалсан болно.
Монголын руни бичгийн дурсгалуудын илэрсэн байрлал, агуулгад тулгуурлан хийсэн туршиц судалгаа
Bizim çalışmamızın amacı, Kutadgu Bilig ile Cengiz Kağan’ın Ulu Dokuz Komutan ve Yetim Oğlan hikâyesini karşılaştırarak her iki eserde geçen benzerlikleri semantik bakımdan incelemektir.
Монголын түрэг судлалын түүхэн хөгжил, өнөөгийн байдал, хэтийн төлвийн талаар дүгнэн өгүүлжээ.
Yazıt, Moğolistan’ın Hövsgöl aymağı, Rençinlhümbe sumunda yer alan Şigşid nehrinin; Heergiin Boom denilen bir yerdeki Oruk (Oryk) adlı kaya üzerinde bulunmaktadir. Yazıt toplam dört satırdan oluşmaktadır. Okunuşu ve araştırılması neticesinde tanıtılacak olan bu yazıtın, miladi 704 yılında, hayvan takvimine göre ejder yılında yazıldığını düşünüyoruz.
