Бидний тухай
Багш ажилтан
Чингис хааны үеэс эзлэгдсэн улс орнуудыг захирах даругачийн тогтолцоог буй болгожээ. Харин өгэдэй хааны үеэс бусад улс орнуудыг захирах бүс нутаг хариуцсан захирагчийн тогтолцоог буй болгов..
Товч агуулга: Жонон цол нь Их Юань улсын Зинь ван цолоос уламжлалтай юм. Тогтобуха хаан алтан ургийн засаглалыг бэхжүүлэх зорилгоор “жонон” цолыг сэргээн, дүү Агваржинг жононг өргөмжилжээ. Агваржин жононгийн ач хүү Баянмөнх “Болох жонон” өргөмжлөгдсөн бөгөөд энэ үеэс «жононгийн институт» бүрэлдэн тогтсон. «Жононгийн институт» нь Батмөнх даян хаан алтан ургийн засаглалыг бэхжүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд суурь болж өгсөн хэмээн үзэж болно. Алтан ургийн засаглалыг бэхжүүлэхдээ Батмөнх даян хаан «жононгийн институт»-ийг эрх мэдлийг нэмэгдүүлж, зүүн Монголын зургаан түмний баруун гурван түмнийг “жонон” захирдаг тогтолцоог төлөвшүүлсэн байна. Батмөнх даян хаанаас хойш Монголын төрийн засаглалд жононгийн институт чухал нөлөөтэй байж, зүүн Монголын баруун гурван түмэнд шууд захирч байжээ.
Даяарчлагдаж, дижиталчлагдаж байгаа дэлхий ертөнцөд аливаа төр улс, үндэстэн өөрийн үндэстний “ижилсэл-ондоошил”-ыг судлан тодорхойлж түүний уг гарвал бүрэлдүүлж байгаа жинхэнэ монгол уламжлал болсон үнэт зүйлс, хэм хэмжээ, үндэсний бахархал, дархлааг хадгалж хамгаалах нь тусгаар тогтнолыг баталгаажуулах чухал хэсэг болно.
Researchers have focused on the influence of Chinese culture on the development of the nomadic peoples of Inner Asia. On the other hand, the nomads of Inner Asia have been in contact with Indo-European-speaking peoples since ancient times, and this relationship has played an important role in the history of Eurasia. The main bridge connecting the nomads of the Mongolian plateau to the Western countries was the international trade route (later called the Silk Road). When did the Silk Road come into being?
XV зууны үеийн Монголын төрийн засаглалд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан Тайшийн талаар монгол сурвалжийн мэдээ харьцангуй бага юм. Монгол сурвалжийн мэдээг хятад сурвалжтай харьцуулах замаар тайшийн институтийн түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг тодруулах боломжтой. Монголын дотоод улс төрийн тэмцэл гүнзгийрч, их хааны эрх мэдэл суларсан нь түшмэдийн засаглал хүчирхэгжих нөхцөлийг бүрдүүлсэн ажээ. Алтан ургийн легитим эрхтэй хаан болон улс төрийн хүч нөлөө бүхий алтан ургийн бус ноён “тайши”-ийн эрх ашиг хоорондоо нэгдсэнээр “тайшийн институт” бүрэлдэн тогтох нөхцөл бүрдсэн. Монгол улсыг нэгтгэн захирах, бусад ноёдоо захиран барьж байх үүднээс хаан, тайши хоёрын эрх ашиг нэгдмэл байв. Монголын “Их хаан” болон “тайши”-ийн институт нь засаглалын асуудлаар хоорондоо өрсөлдөн тэмцэлддэг ч бие биенээ үгүйсгэх аргагүй, харилцан хамааралтай институт болж төлөвшсөн хэмээн үзэж байна.
Юэжи, Хүннү, Жужан зэрэг улсын түүхэнд холбогдох хятад сурвалжийн мэдээ, ялангуяа сүүлийн үед шинээр олдсон "элчийн бүртгэл тэмдэглэл" сурвалж нь нүүдэлчин улсуудын олон улсын худалдааны замын үүсэл хөгжилд гүйцэтгэсэн үүргийг тодруулах боломжийг олгож байна.
Торгоны замын замын үүсэл хөгжлийг судлахдаа Юэжи, Хүннү зэрэг нүүдэлчдийн улсуудын гүйцэтгэсэн үүргийг орхигдуулсаар ирсэн. Гэтэл юэжи, хүннүчүүд олон улсын худалдааны зам болох торгоны замын үүсэл, хөгжилд томоохон үүрэг гүйцэтгэсан байдаг.
Торгоны замын үүсэл хөгжилд нүүдэлчдийн гүйцэтгэсэн үүрэгт судлаачид төдийлөн анхаарал тавихгүй өнөөг хүрсэн. Гэтэл Дотооод Азийн нүүдэлчдийн улсууд болох Хүннү, Сяньби нь олон улсын худалдааны замын үүсэл хөгжилд жинтэй хувь нэмэр оруулсан ажээ.
Их Монгол улс эзлэгдсэн орнуудыг дөрвөн бүс нутагт хуваан, бүс нутаг хариуцсан захирагчийн тогтолцоо, түүний дор томоохон засаг захиргааны нэгж хариуцсан даругачи, түүний дор орон нутгийн удирдагчид гэсэн гурван түвшин бүхий захиргааны тогтолцоо байсныг түүхэн баримт, сурвалжийн мэдээнд тулгуурлан нотлон харуулсан болно.
Их Монгол улсын мянгатын тогтолцооны талаар судлаачид ихээхэн анхаарал тавьж судалжээ. Гэвч эзлэгдсэн орон, бүс нутгийг захирах тогтолцооны талаарх судалгаа хангалтгүй байдаг. Энхүү илтгэлд Их Монгол улсаас эзлэгдсэн орнууд, бүс нутгийг захирах даругачи, захирагчийн тогтолцооны талаар шинэлэг санаа дүгнэлт дэвшүүлсэн болно.
Товч агуулга: Монголын түүхийн социализмын үеийн гол бэлгэдэл болон олон түмний сэтгэлд ямар нэг байдлаар хоногшин үлдсэн хөдөө аж ахуйн нэгдэл нь сум-нэгдлийн өвөрмөц тогтолцооны нэг бүрдүүлэгч болон дотор нь оршин тогтнож байв. БНМАУ-ын социалист эдийн засгийн чухал элемент болсон сум- нэгдлээс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагт гүйцэтгэж байсан үндсэн чиг үүргийг тодруулан авч үзэхэд, 1960-1990 онд оршин байсан засаг захиргааны анхан шатны нэгж болох сумыг аж ахуйн байгууллага - хөдөө аж ахуйн нэгдэлтэй уялдуулан, харилцан хамааралтайгаар авч үзэх онол-арга зүйн шаардлага эрхгүй урган гарч байна. Улмаар БНМАУ-ын социализмын үеийн эдийн засаг, аж ахуй, нийгмийн түүхийг судлан шинжлэхдээ түүний үндсэн сэдвийн нэг болох мал аж ахуйн түүхийг сум-нэгдэл гэсэн ойлголтод үндэслэж судлах нь арга зүйн хувьд зөв гарц гэсэн саналыг дэвшүүлж байна.
Торгоны замын үүсэл: Хүннү, Юэжийн харилцаа Дотоод Азийн эртний нүүдэлчдэд хятадуудын үзүүлсэн нөлөөг судлаачид чухалчилж судалсаар ирэв. Гэвч тэдэнд индо-европчуудын үзүүлсэн нөлөө бидний төсөөлдгөөс их юм. Тухайлбал, Хүннү, Юэжийн харилцаа үүний тодорхой жишээ болно. Юэжи нарын анх суурьшиж байсан Ганьсугийн хонгилын бүс нутаг нь эртний худалдааны чухал зангилаа нутгийн нэг байв. Хүннү болон Юэжийн хооронд болсон гурван удаагийн байлдаанд ялалт байгуулснаар хүннүчүүд Таримын сав нутаг (хятадууд Баруун орон, хожим Дорнод Туркестан гэх болсон одоогийн Шинжаан)-т ноёрхлоо тогтоосноор дээрх худалдааны замыг хянах болжээ. Харин НТӨ 121, 119 оны байлдаанаар Хан улс нь Хөси нутаг, Ганьсугийн хонгилыг Хүннүгээс булаан авснаар Баруун оронтой шууд хиллэх болов. Энэ үеэс эхлэн Хан улс Баруун оронд ноёрхлоо тогтоохын төлөө Хүннүтэй тэмцэлдэх болсон ба үүний гол зорилго нь олон улсын худалдааны замд хяналтаа тогтоох зорилго байжээ. Дээр товч дурдсан түүхэн үйл явдлууд олон улсын худалдааны замын үүсэл хөгжилд Юэжи, Хүннү нар чухал үүрэг гүйцэтгэснийг нотлон харуулна. Өөрөөр хэлбэл Юэжи, Хүннү нар торгоны замын зангилаа болох Ганьсугийн хонгил болон Дорнод Туркестаны бүс нутагт хяналтаа тогтоон, олон улсын худалдааны зам буюу хожмын нэршлээр “торгон зам” үүсэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн юм. Уди хааны үед Хань улс Ганьсугийн хонгилыг эзэлснээр Баруун оронтой шууд холбогдож ингэснээр торгоны зам үүссэн гэдэг үзэл үндэслэлгүй юм. Жужаны үед чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан Турфан, Хамийг дайран өнгөрдөг торгоны замын умард салаа нь одоогийн Монгол орны төв хэсэг хүртэл үргэлжилж байв. Чухамдаа худалдааны энэ зам Хүннүгийн үед үүсэж тэднийг Баруун оронтой холбох гол гол зам байсан бололтой.
Монгол нутагт бурханы шашин анх дэлгэрсэн түүхийн асуудалд Хүннүчүүдийн гол шүтлэг нь тэнгэр шүтлэг, бөөгийн шүтлэг байсан боловч Хүннү гүрэн өргөжин тэлж, торгоны замыг дангаараа хянах болсон үеэс бурханы шашины нөлөө орж ирэх болсон хэмээн үзэж болно. НТӨ 121 онд Хань улсын Хо Цюйбин жанжин Хөхнуур, Ганьсу дахь Хүннүгийн Сютү ванг довтлон цохиж, түүний алтан хүн (金人 jinren)-ийг олзолсон талаар "Түүхэн тэмдэглэл"-ийн Хүннүгийн шастирт тэмдэглэсэн байдаг. Энэхүү “алтан хүн”-ийг Буддагийн хөрөг хэмээн зарим судлаачид үздэг билээ. Сяньбийн угсааны гурван улсын үед, Жужан, Умард Вэйд бурханы шашин өргөн дэлгэрсэн тухай сурвалжийн болон археологийн баттай мэдээ баримт үлджээ. Умард Вэй улсад бурханы шашин өргөн дэлгэрч, төрийн зүгээс дэмжих болсон. Умард Вэй улсын нийслэл Пинчэн хот нь буддын шашины томоохон төв болж, буддизм түгэн дэлгэрэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байв. 1997 онд Турфаны Янхайн оршуулгаас Турфан дахь Гаочан улсаар дайран өнгөрөх Жужаны болон баруун орны элч нарын бүртгэл олдсон нь чухал ач холбогдолтой юм. Элчийн бүртгэл тэмдэглэлээс үзвэл, Гаочаны ванлиг нь Турфан, Таримын сав нутагт Жужан улс хяналтаа тогтоох гол түшиц болж байсан төдийгүй Жужан улс Таримын сав, умард Энэтхэгтэй харилцахад чухал үүрэгтэй байсан ажээ. Тухайлбал, Элчийн тэмдэглэлд, 474 оны 12 сарын 2-нд Энэтхэгийн Удяна (Udyana)-ын элч Жужанаас буцахдаа Гаочаныг дайрсан. 475 оны 3 сарын 14-нд Энэтхэгийн Брахман улсын элч Карашар руу явсан тухай тэмдэглэжээ. Энэ нь Умард Энэтхэгээс Гаочанаар дайран, тэндээсээ Тэнгэр уулын салаа Богд уулыг даван Жужан руу аялан явдаг торгоны замын умард салаа зам байсан нь тодорхой болж байна. Энэ зам нь худалдаа арилжааны чухал зам болж байсан төдийгүй, бурханы шашин түгэн дэлгэрэх зам болж байсан хэмээн үзэж байна.
БНМАУ-ын социализмын үеийн эдийн засаг, аж ахуй, нийгмийн түүхийг судлан шинжлэхдээ түүний үндсэн сэдвийн нэг болох мал аж ахуйн түүхийг сум-нэгдэл гэсэн ойлголтод үндэслэж судлах нь арга зүйн чухал ач холбогдолтой гэсэн саналыг дэвшүүлж байна.
Жужан улс Таримын сав нутагт ноёрхох замаар Торгоны замд хяналтаа тогтоон, олон улсын харилцаанд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсныг энэхүү өгүүлэлд судлан бичсэн болно.
